‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ravon.  A yrim   paytlari  p o dshohlarga  yoqqan  m atnlar  shu  q a d a r  davom li  va 
k o ‘p   nusxali  tayyorlanganki,  E .K e ra   ularni  Jco‘chirish  b ilan   shug  ullangan 
liu n a rm a n d   va  kotiblar  m c h n atig a  achinib,  ushbu  o d am lar  ishi  ju d a   ham  
b ir  z a y ld a   zerikarU  edi,  deb  yozgan.  Y ozuvlam ing  qisqartirilgan  nusxalan 
k a tta   m ix lam in g   qalpoqlariga  tu sh irilib ,  mixlar  qurilayotgan  bino  devor- 
la rin in g   o 'rta la rig a   oralig‘i  1  m   m aso fa d a qoqib  chiqilardi.
Q a d im iy   im peratorlar  o 'z la rin i  ilohiylashtirishdan  h a m   toym asdilar. 
U sh b u   «sharqona*  a n ’an a  ayrim   zam onaviy  g ‘arb  o lim lari  to m o n id an  
a jab la n ish   bilan  qabul  q ilin m o q d a.  Aslida,  hayron  qolishga  o ‘rin  y o ‘q, 
b u n in g   u c h u n   o ‘rta  asrlarda  Ispaniya,  Fransiya  va  A ngliya  qirollari 
o ‘z la rin i  xudoning  yerdagi  o ‘rinbosarlari  deb  e ’lon  q ilg a n la n n i  eslash 
kifoya.  Q adim gi  Xitoy,  M isr  va  b o sh q a   hududlarda  ham   b u   keng  tarqalgan 
o d a t  edi.  M asalan,  A ssuriyada  to p ilg a n   silindrlardan  birida  c h a p   to m o n d a 
p o d sh o h ,  o ‘ng  to m o n d a  h a m m a g a   ta n ish   Ea—O ann  ismli  xudo,  o 'rta d a   esa
avliyo,  darax t  tasvirlari tu sh irilg an i  aniqlangan.
Im p erato rlar  o ‘zlari  haqidagi  ijobiy  m a’lum otlam i  to ‘g ‘n   kelgan  joyda 
ta rq a tib   ketaverganlar.  D oro  I  va  u n in g   o ‘g‘li  Kserksga  (m iloddan  avvalgi 
486—465-yillar)  tegishli  yozuvlar  b u tu n   bepoyon  m am lakat  bo'ylab:  Per- 
sepolis  shahri,  N aqshi  Rustam ,  S o‘z,  Suvaysh  kanali  va  hokazo  joylarda 
yoyilgan  edi.  A ham oniylar  im periyasida  maqtov  m atnlari  saroylarda,  soylar 
bo ‘yidagi  toshlarda,  m aqbaralar,  idishlar,  muhrlarda,  ternir  va  oltin  taxta- 
ch a la rd a  bitilgan.  H indistonda  A shoka  haqidagi  xatlar  ustunlar,  qoyalar, 
d ev o rla r  va  peshtaxtalarga  tushirilgan.  Shubhasiz  aytish  nm m kinki,  bizgacha 
yetib  kelgan  tarixiy  m a’lum otlam ing  k o ‘pi  aynan  shu  yozuvlarda  o  z  aksini 
to p g a n   U larning  eng  yiriklari,  k o ‘zga  ko‘rinarlilari  ibodatxonalar,  saroylar  va 
to sh   qoyalarda  o'yilgan  edi.  M ilo d d an   awalgi  3-m ing  yiUikning  o ‘rtalanda 
M isr  fir’avnlarining  5 -6 -su lo la la ri  vakillarining  buyruqlan  bilan  tosh 
devorlarga  «Pim m idalar  m atni»  d eb   nomlangan  yozuvlar  o ‘yib  yozilgan. 
U sh b u   m atnlar  ustidan  hayot  ram zi  b o ‘lmish  yashil  rang toitilgan.  M iloddan 
avvalgi  X X I-X IX   asrlarda  fir’a v n   M entuxotep  o ‘z  nom idan  qoyada  ibodat- 
xona 
0 ‘ydirib,  uning  to 'rt  qirrali  ustunlariga  ismini  kesdirib  yozdiigan. 
D evorda  sh u   fir’avn  hayotidan lavhalar  chizilgan. 
. . . . .
K a m a k   ibodatxonasini  e n g   hasham atli  majmua  shaklida  qurugan 
b in o la r  guruhi  tashkil  q.iladi.  T o sh la r  bag‘ridagi  b u   ijod  ikki  m ing  yil  davom 
etib,  m iloddan  avvalgi  X III  asrd a  tugallangan.  Ibodatxona  qadim gi  M isming 
haqiqiy  tarixi,  desak,  xato  qilm agan  bo'lam iz.  Bu  yerdagi  devorlar,  pesh- 
tax talar,  ustunlar  ham da  yodgorlik toshlari rasmiy m atnlarga  to ‘lib  ketgan.
E ro n   podshohi  S h o p u r  I  (m iloddan  avvalgi  III  asr)  olovparastlar 
ibod atx o n asi  devorida  m a tn   b itilish in i  buyurgan.  M azkur  yozuvda  uning 
rim lik lar  u stid an   uch  m a ita   g ‘ala b a   qozongani,  zabt  etilgan  shaharlar  va 
hibsga  olingan  im perator  V alerian  h aq id a m a ’lum otlar bor.
E n g   ulk an   yozuvlar  to g ia r d a   va  qoyalarda  o ‘yilgan.  M iloddan  avvalgi
X X V II  asrd a  yashagan  M isr  fir’avni  Xeops  badaviylar  ustidan  qozongan 
g‘alab asi  h aqida  qoyada  rasm   o ‘ydirilishini  buyurgan.  U n in g   nom i  Nubiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h a m d a  A bu  Simbeldagi  diarit to sh i  k onlaridan  ham  topilgan.  K rit  orolining 
yetti  knyazi  Xaldeya  podshohini  enggan  Sargonga  h u rm a t  bildirish 
m aqsadida  o ‘z  elchilari  orqali  u n g a  tilla,  kum ush,  qora  va  sa n d a l  d ara x t- 
laridan  yasalgan  buyum lar  va  bosh q a  sovg‘alar  yo ‘llaydi.  Sargon  esa 
elchilarga  o ‘z   rasmi  tushirilgan  h am d a   g'alabalari  haqidagi  ax borot  o 'y ib  
bitilgan  katta  toshni  sovg'a  sifatida  be rib  yuboradi.  Krit  o ro li  sh ah arlarid an  
b in n in g   m arkazida  o'rnatilgan  u sh b u   to sh   shikastlanm asdan  b izgacha  yetib 
kelgan.
T igr  daryosi  sohilidagi  qoyalardan  birida  Assuriya  p o d sh o h i  Tugulti— 
P alesham iing  haykali  bor va  ushbu  ijod  m ahsuli  Assuriyadagi  haykaltaroshlik 
sa n ’atining  eng  qadimiy  nam unasi  hisoblanadi.  Akkadiya  podshohi,  Saigon 
nevarasi  N aram —Suen  (m iloddan  aw algi  X XIII  asr  oxiri)  Erondagi 
m ullaboylar  qabilasini  yenggani  haqida  katta  toshda  yozuv  o'ydirishni 
topshirgan.
Alifbo  yozuvida  toshda  bitilgan  eng  qadim iy  xat  m oaviylar  podshohi 
M eshi  to m o n id an   buyurilgan v a   u   q adim iy  yahudiy  tilida  yozilgan.  B utun 
X arxa  sh ah rid a  birorta  hovuz  y o 'q   edi,  m en  har  b ir  uyda  h ovuz  kavlashni 
buyurdim ,  deb  faxrlanadi  podshoh  M eshi.
H indiston  im peratori  A shoka  topshirig'i  bilan  qo y alar,  g ‘orlar  va 
u stunlarda  bitilgan  uning  farm onlarida  davlat  chegaralari,  b o sh q aru v   tizim i 
va  usullari,  ijtimoiy  m unosabatlar,  d in   va  m adaniyat  h aqida  a n c h a   aniq 
m a’lu m o tlar  keltirilgan.  M iloddan  aw a lg i  II  asrda  X itoydagi  X an   sulolasi 
b u tu n   m am lakat  aham iyatiga  m olik  «Besh  kitob*ning  davlat  nusxasini 
to sh d a  o ‘ydirgan.  Bunday  a n ’a n a la r  Sosoniylar  davrida  h a m   davom   e tti- 
rilgan.  Shunday  qilib,  aytish  m um kinki,  abadiylik  nuqtayi  n az arid a n   im pe- 
rato rla r  u ch u n   ju d a  m uhim   b o 'lg a n  
0 ‘zlari  haqidagi  ijobiy  m a ’lum otlar 
bitilgan  toshyozuvlar  ular  ishonchini  to ‘liq  oqlab,  nom lari  va  u lu g ‘  ishlarini 
m ing  yillar keyin  yashagan  avlodlariga  ham   yetkazdi.
Y ozuvlarda  foydalanilgan  q ad im iy   ja n rlar  ham   p rotojurnalistikaning 
ishonchli  k o ‘rsatkichlaridan  hisoblanadi.  Burungi  davrlardagi  yozuvlar ja n r- 
larga  aniq  b o ‘Iinmaganligi  bois  ja n rlarg a  bagMshlangan  bizn in g   tasnifim iz 
h am ,  albatta,  nisbiydir.
im p e rato rla r  o 'zlari  haqida  ijobiy  axborot  tarq atish larid a  e n g   ko‘p 
ishlatilgan  ja n r  yilnom a  bo‘lgan.  X o tiralarni  bunday  usulda  yozish  tarixda 
k o ‘p   uchraydi.  Solnom alam ing  bevosita  ja n r  xususiyatlariga  kelsak,  ular 
xilm a-xildir.  Tabiiyki,  yilnom alarga  oiim lar  to m o n id an   b erilgan  tavsiflarda 
m azk u r  m a tn la r  bevosita  ja n r  nu q tay i  nazaridan  o ‘rganiIm agan.  S huning 
u c h u n   ularga  nisbatan  aytilgan  t a ’riflardan  biz  ushbu  qism   mavzusiga 
bog‘liq   sifatlarni  ajratib,  kitobxonga  m asalani  m u n ta za m lik d a  tu sh u n ti- 
rishga  harakat  qiiamiz.  Shu  nuqtayi  n azard an   solnom alarni  ikki  guruhga  — 
oddiy,  m u m to z  yilnom alar  va  ju m a lis tik   xususiyatlar  aralash g an   y ilnom a­
larga  b o ‘lishim iz  m um kin.  B irinchi  guruhdagilam i,  o ‘z   n avbatida,  qisqa 
(rasm iy)  va  hissiyotli  (publitsistik)  ikkita  kichik  guruhga ajratish joizd ir.
B u  guruhga  m ansub  qisqa  yilnom alar  shakl  jih a tid a n   ju m a listik  
xabarga  yaqinroq b o klib, ju d a  keng  q o ila n ilg a n .  Bunga b a rc h a   m am lak atlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---