‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

m a ’ruzasini  tin g lay d i,  b ir  afg‘o n   olim i  esa  (429—1037-yiIda  vafot  etgan) 
1200  d an   ortiq   u sto z   sabog‘ini  oigan»1.  A fg'on  olim i ning  o 'lim i  Abu  Ali 
ibn  Sino  o 'lim i  san asig a  to ‘g ‘ri  keladi,  am m o   b u   bosh q a  (ya’ni,  m ashhur 
hakim dan  o ‘zga)  Ib n   S ino  boMgan.  Kim  q a n c h a   hadis  bilgani  haqidagi 
savolga  A dam   M es  q u y idagicha javob  beradi:  «K itoblarni  u   (Bag‘doddagi 
m inbar  rah b ari  A b d u llo h   ibn  Sulaym on  (928-yilda  vafot  etgan)  o ‘zi  bilan 
olm agan,  30  m in g   h ad isn i  yoddan  aytib  bergan.  Ib n   U qvo  (332—943-yilda 
vafot  etgan)  52  m in g   h ad isn i  kim lardan  o lganigacha  bilishi  bilan  m aqtanib 
yurgan...  A y tish larich a,  355—966-yillarda  qazo  top g an   Q ozi  M o‘sul  200 
m ing  hadisni  y o d d a n   bilgan»2.  M a’lum ki,  bizning vatandoshim iz  Im om   al- 
Buxoriy  (810—870)  60 0   m ingga  yaqin  hadisni  to ‘plagan  va  qayta  ishlagan. 
Shulardan  eng  ish o n c h li  7250  hadisni  saralab  olib,  «A l-jom e’  as-sahih» 
nom li  to ‘plam   y ara tg an .  U shbu  to 'p la m   nafaqat  m usulm on  olam ida,  balki 
butun  duny o d a  en g   ish o n c h li  m anba  bo ‘lib  keim oqda.
Q u r’oni  k arim g a  kelsak,  VII  asrdayoq  u n in g   yagona  to ‘g ‘ri  m atnini 
yaratish  m aqsad  q ilib  q o ‘yilgan.  Shunday  b o ‘lsa-da,  tarixda  tafovutlar 
u chrab  turadi.  A d am   M es  b ir  qan ch a  a n a   sh u n d a y   m isollam i  keltiradi. 
M ana  ulardan  b in :  d in d o r  al-A tto r  (354—965-yilda  vafot  etgan)  o'zin in g  
tazkiralaridan  b irid a   dastlabki  tahrirdagidan  farq  qiluvchi  b ir  qancha  qiroat 
m avjudligini  h im o y a   qilib  chiqdi,  bunda  faqat  u n doshlar  hal  qiluvchi 
aham iyat  kasb  e tish i  t a ’kidlangan.  U   aytadiki,  o h an g   m u m to z  arab  tilida 
m a’n oni  o chib  berad i.
Xalifa  A bu  a l-M a lik n in g   h ar  ju m a d a  o d a m la r  farosatiga  tayanish 
loztmligi  haqidagi  s o ‘zlari  shuni  anglatadiki,  u   k atta  jo m e ’  m asjidlarida 
ko ‘p  m ing  kishilik  ja m o a   oldida  shaxsan  o ‘zi  va’z  o 'q ish i  od at  edi. 
T arg‘ibot-tashviqot  ish in in g   bu  shakli  hatto  xalifalarga  og'irlik  qilardi.  Shu 
bois  m a sh h u r  xalifa  X o ru n   ar-R ashid  v a ’z   m a tn in i  yozib  berishlarini 
buyurgan,  o ‘zi  esa  u la m i  yodlab,  keyin  od am larg a  yetkazgan.  Abu  al- 
M alikning  « C h o p a r  o tla rn in g   dupuri  va  m in b a m in g   qattiq  yog‘ochi 
qisirlashisiz  sa lta n a t  yurgizish  g ‘oyat  m aroqli  b o ‘lar  edi»,  degan  so'zlari 
m antiqiy  m a ’n oga  eg a  b o ‘lib,  bu   bilan  xalifa  o ‘z  ustidan  kulgan.  O m m aviy 
kom m unikatsiyaning  b u   aytilgan  ikki  asosiy  shaklisiz  ulkan  hududda  hukm  
surish  g'oyat  m u sh k u l  edi.  Bu  taxt  egasi  b o ‘lgan  xalifaga  nisbatan 
taqdiniing ajib  o 'y in i  hisoblanadi.
A dam   M es  a y rim   v a ’zxonlam itig  «yuz  m inglab  jom elari»  bo ‘lganini 
aytib  o ‘tadi,  b u n d a ,  a lb a tta ,  ko ‘plab  da’vatlar  n azard a  tutiladi.  U   «M as- 
jid d a   m inbar  b o 'lish in in g   o ‘zi  bu  m anzilgohni  sh a h arlar  sirasiga  kiritishini 
taqozo  etgan.  M a sjid la r  x ito y   qoonlariga  tobe  h u d u d la rd a  h am   b o ‘lgan»3, 
deydi.
Ibn  R uzbexan  Isfa h o n iy   ham   b ir  necha  b o r  d in iy   kom m unikatsiya 
haqida  so‘z   y u ritgan.  U n in g   aytishicha,  Shayboniyxon  huzurida  b iro n -b ir 
yig‘in   o 'tm a g a n k i,  s h a ria t  qonunlariga  asoslanm agan  b o ‘lsin,  o ‘zi  ham
1 Mes A   0 ‘sha  manba,  163-bet.
* Olsha joyda.
i
 Mes A. O'sha manba, 273-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘sh  vaqt  topildi  deguncha  n a m o z   o 'q ir,  Q ur’on   tilovat  qilar,  m ubo- 
hasalar  uyushtirar  edi»1.  M a’lum ki,  Shaybonixon  ko‘c h m a n c h i  o 'zb ek  
qabilalariga  boshchilik  qilib,  q u d ratli  davlat  yaratdi,  u  d in n in g   kuch i  va 
im koniyatlarini  yaxshi  tushunardi.
X II 
asr  muallifi  Ibn  M a n su r  M arvarudiy  «Tarixí  m u b o rak   shoh» 
asarida  shunday  yozadi:  «Turklarda  (oliy)  m artabalar  va  d ara jala r  b o ‘l- 
m asa-da,  u la r  shunday  maqtovga  sazovor  shuhratga  egadirlarki,  m usulm on 
hokim larning  qudrati  AJloh  yordatnida  (faqat)  turkiar  tufaylidir.  S hu  sa- 
babli  T urkistondagi  turkiar  boshqa  xalqlarga  nisbatan  u stu n lik k a  egadirlar. 
T urklarda  yozuv  bo‘lgan,  ular  o sm o n   jism lari  va  uning  sirlarin i  bilganlar; 
bolalam i  savodga  o'qitganJar.  U lard a  ikki  xil  yozuv  b o ‘Igan;  s o ‘g ‘d  va 
toguzgus  yozuvi.  S o 'g 'd   yozuvida  25  ga  yaqin  h a rf  b o 'lg a n   va  u ch   h a rf 
«zod»,  «za»  va  «g'ayn»  bo'lm agan.  0 ‘ngdan  so'lga  yozilgan,  h a rf   bir-biri 
bilan  q o ‘shilm agan.  Toguzgus  yozuvi  28  harfdan  tashkil  to p g a n ,  o 'n g d a n  
so ‘lga  yozilgan  va  ular  b ir-birlari  bilan  qo ‘shilm agan.  T u rk ia r  sh e ’r 
yozishni  —  qasida,  ruboiylam i  bilganlar»2.  Bu  yerda  M u su lm o n   U yg‘onish 
davridagi  kom m unikatsiyaning  tu rli  shakllarini,  turli  xil  y o 'nalishlardagi 
k o ‘rinishíarini  fahm   etish  m um kin.
N arshaxiy  «Buxoro  tarixi»  k itobida  ajoyib  bir  dalilni  keltiradi:  «H ozir 
M oh  m asjidi  o 'm ash g an   yerda  k atta  ariq  b o ‘yida  bir  serdaraxt  tekislik  joy 
b o ‘lib,  shu  daraxtlar  soyasida  b o zo r  boMar  edi.  U  podshoh  (M o h )  xalq  but 
sotib  olishga  qiziqsin  u ch u n   sh u   bozorga  keüb  h o z ir  M o h   m asjidi 
o 'm a sh g a n   yerda  taxtda  o ‘tirar,  h a r  kim   o ‘zi  u chun  b u t  sotib  o la r ya uyiga 
olib  ketar  edi.  Bu  jo y   yana  o ta sh p arastlar 
ibodatxonasi
  h a
m
  b o ld i;  bozor 
kuni  o dam lar  bu  yerga  yig'ilganlarida  ham m alari  ibodatxonaga  kiríb  olovga 
talp in ar  edilar.  Bu  ibodatxona  to   islom iyat  davrigacha  b o r  edi,  m usul- 
m o n la r  q u w atlan ib   ketgach,  m a zk u r  M o h   m asjidini  xuddi  sh u   joy g a  bino 
qildilar.  H o z ir  u   Buxoroning  m o ‘ta b a r  m asjidlaridandir»3.  T u rli  xalqlar 
tarixida  shunga  o'xshash  voqealar  uch rab   turadi:  o ta sh p arastlar  otashgohi 
o ‘rnida  m asjidlar,  nasroniylarning  ibodatxonalari  tiklangan  yo  b u n in g   aksi 
bo'lg an .  Biroq  odam lar  boshqa  d in iy   ziyoratgohlar  q ad   k o ‘ta rg a n   joyga 
kelishni  kanda  qilm aganlar  va  T angriga  yangicha  u sullarda  sigMnishni 
davom   ettirganlar.  Bular  sh u n d a n   dalo lat  beradiki,  m uayyan  b ir  d indan 
ko ‘ra  um um iy  diniy  ko‘riníshdagi  kom m unikatsiya  qad ím iy ro q d ir.  G ap 
shundaki,  odam larda  boshqalar  bilan   m unosabat  o ‘rnatishga  istak  kuchli 
ekanligidan  b u   diniy  kom m unikatsiya  shaklida  yuz  berishi  h a m   m um kin 
bo'lgan.  Insonning  o ‘ziga  o 'x sh ag a n lar  bilan  m unosabat  o ‘m atishÍga  inti- 
lishida  d in   vosita  xizm atini  o 'ta g a n .  O m m aviy  k om m unikatsiya  esa  m ayda 
guruhlar o ‘rtasida  yanada  sam araliroq  bo ‘lgan.
E ndi 
o'rta  asrlarda
  g ‘oyat  keng  tarqalgan 
yana
  b ir  usul  —  harbiy 
kom m unikatsiya  haqida  gap  k e ta r  ek an ,  jangovar  y urishlarda  uning  vosi- 
talari  sifatida  bayroqlar,  nog‘o ra ,  kam ay-suraaylar,  h arbiy  laqab  va  ko- 
m andalar,  xatlar,  olov  (gulxan)  yoqib  xabar  berishlar  va  hokazolardan
1 Fazlallax ibn  Ruzbexan Isfexani. 0 ‘sha  manba,  157-bet.
1  Narshaxiy. 0 ‘sha manba, 27-bet.
50 ‘shajoyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---