Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
fikir axımlarının bir-birindən bir çox fərqləri olmasına baxmaya raq onlar bir məqsəddə birləşirdilər: Osmanlı imperatorluğunun bütövlüyünü saxlamaq, Avropanın imperialist dövlətlərinin təcavüzündən Türkiyəni qorumaq və onu parçalamağa dair bu dövlətlərin yaşı bir neçə yüz il olan niyyətlərinin gerçəkləşməsinə yol verməmək. Gənc Türklər inqilabına iki fikir axımı: «Osmanhçılıq» və «İslamçılıq» («İslam birlikçiliyi», «İttihad-i islam») daha güclü şə kildə gəlib çıxmışdı. Osmanlıçılar ilə İslamçılar, yəni islam birlikçiləri arasında başlıca ayırılıq «millət anlayışı»ndə ortaya çıxırdı. Osmanlıçılar Osmanlı dövlətinin bütün vətəndaşlarını - müsəlmanları, xristian ları, yəhudiləri və s.-ni, İslam birlikçiləri isə yalnız müsəlmanları bir millət kimi qəbul edirdilər. Göründüyü kimi, Osmanlıçılava gö rə millət dilləri, dinləri, ümumiyyətlə mənəvi mədəniyyətləri, yəni milli şəxsiyyətləri (kültürləri) ayrı olan insan topluluqlarmın bir ləşməsindən, İslamçılara görə isə dil və milli şəxsiyyət, milli mənə viyyat baxımından bir-birindən tamamilə fərqlənən müsəlman top- luluqlarından ibarətdir. Osmanlı imperatorluğu çox böyük bölgədə (Asiya, Avropa və Afrika) macar, yunan, bolqar, serb, xorvat, rumın, erməni, ərəb, alban, yəhudi və s. kimi bir çox xristian, müsəlman və türk olmayan xalqları birləşdirirdi. Bunların hamısı bir yerdə sayca türklərdən xeyli çox idi. Xristianların və türk olmayan müsəlman xalqların dil, milli mədəniyyət (küllür) özgürlüyü-azadlığı saxla nılmışdı. Osmanlı dövləti bu xalqların görənək və gələnəklərinin (adət və ənənələrinin) toxunulmazlığını daim gözləyirdi. Dövlətin güclü vaxtlarında türk olmayan xalqlara böyük hörmət göstərilir, onlar tam güvənlik-ləhlükəsizlik içində yaşayırdılar. Ancaq Os manlı dövləti zəiflədikcə bu xalqlar baş qaldırmağa, müxtəlif fəla kətlər törətməyə başladılar. Osmanlı imperatorluğunda ticarət, sənaye, iri kənd təsərrü fatı istehsalı xristianların və yəhudilərin əlində toplanmışdı. Bunun nəticəsində onlar sürətlə varlanırdılar. Bundan başqa, türk - müsəlman olmayan xalqlardan əsgər də toplanmırdı. Bu isə onla rın sayca çoxalmasına səbəb olurdu. Ölkəni qorumaq, müharibə lərdə vuruşmaq, ən ağır işlərdə çalışmaq isə türkün üzərinə düşürdü. 19-cu yüzilin əvvəllərindən Osmanlı imperatorluğunun geri liyi, zəifləməsi daha açıq şəkildə gözə çarpmağa başladı. Avropa nın Fransa, Rusiya, İngiltərə kimi dövlətləri Osmanlı dövlətinin 12 zəifləməsini sürətləndirmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Onlar imperatorluğun xristian xalqlarını dövlətə qarşı qızışdırırdılar. Hətta türk olmayan müsəlman xalqlarını da türkə qarşı qaldır mağa çalışır və istədiklərinə çalırdılar. İngiltərə ərəbləri Osmanlı dövlətinə qarşı qaldırmaqla əslində ərəblərin var-yoxunu talamaq məqsədini güdürdü. Osmanlı imperatorluğunda türklər sözdə «hakim millət» idi. K.Marks və F.Engels bunu etiraf edərək 1853-cü ildə yazırdılar ki, «Türkiyədə türkləri hakim sinif adlandırmaq çətindir» (Əsərlərinin rusca 2-ci nəşrinin 9-cu cildi, səh.6). Nə dövlət onların adını da şıyır, nə də yeritdiyi siyasətdə milliyyətçilik ruhuna söykənirdi. Bu baxımdan sultan IIMahmudun bu sözləri danışdığımız gerçəkliyi gözəl ifadə edirdi: «Mən təbəəmdəki din fərqlərini ancaq came, kilsə və sinaqoqlara girdikləri zaman görmək istərəm». Dövlət əs lində ölkə içində türkün mənafeyini xristianların, türk olmayan müsəlmanların mənafeyinə qurban verirdi. Buna görə də türk əha lisi gözdən düşmüş durumda idi. Türklərin bu durumu ağır ya şamı tanınmış fransız yazıçısı Röne Pinona bu istehzalı sözləri de dirtmişdi: «Osmanlı imperatorluğunda hər bir kəs üçün yer vardır. Türklər üçün də». Avropa dövlətlərinin böhtanından, pis niyyət lərindən qorunmaq, xristianları, türk olmayan əhalini narazı sal mamaq, imperatorluğun bütövlüyünü saxlamaq məqsədilə Osman lı dövləti milli olmayan siyasət yeridir, «Osmanlı» adı ilə çıxış edirdi. 1839-cu il «Gülxanə xətt-i hümayunu» - Tonzimat fərmanı xristian xalqların hüququnu daha da genişləndirdi. Bandan sonra Osmanhçılıq rəsmi siyasətə çevrildi. Tənzimat dövründə (1839- 1876) xristian uyruqlar - təbəələr dövlətə qarşı fəaliyyətlərini daha da gücləndirdilər. 1789-cu il Fransa inqilabının doğurduğu mil liyyətçilik hərəkatım və düşüncəsini ilk öncə xristian Balkan xalq ları mənimsəmişdi. Avropa dövlətləri onların milliyyətçilik və türklərə düşmənçilik hissini daha da körükləyirdilər. Avropada meydana gəlmiş bir çox sömürgoçi (müstəmləkəçi) və.irqçi axımlar, təşkilatlar, xüsusilə panslavyanizm, panlatinizm Osmanlı dövlətini içdən sarsıtmağa, didib parçalamağa çalışırdı. F.Engels bu irqçı axımlardan biri olan panslavyanizmdən danışarkən yazırdı: «... Səthi məlumatı olan bir neçə slavyan tarixçisinin kabinetində tari xə zidd olan bu cəfəng hərəkat meydana gəldi və öz qarşısına - nə az, nə də çox - mədəni Qərbi vəhşi Şərqə, şəhəri kəndə, ticarəti, sənayeni, mənəvi mədəniyyəti təhkimli slavyanların primitiv əkin çiliyinə tabe etdirmək məqsədini qoydu. Lakin bu cəfəng nəzə- 13 riyyonin arxasında Rusiya imperiyasının şəxsində qorxunc bir hə qiqət dururdu; elə bir imperiya ki, bütün Avropanı slavyan tayfa sının və xüsusilə onun yeganə bacarıqlı hissəsi olan rusların mali kanəsi hesab etmək iddiası onun hər addımında özünü büruzə ve rir; elə bir imperiya ki, Peterburq və Moskva kimi iki paytaxtı ola- ola, hər bir rus kəndlisinin öz dini və öz milləti üçün əsil mərkəz saydığı «çar şəhəri» (Konstantinopol, rusca Çarqrad - çar şəhəri) həqiqətdə rus imperatorunun iqamətgahı olmadıqca yenə öz ağır lıq mərkəzini əldə edə bilmir; elə bir imperiya ki, son 150 ildə bir dəfə də ərazi itirməmiş, əksinə, hər dəfə müharibə etdikcə öz ərazi sini daha da genişləndirmişdir. Buna görə də Mərkəzi Avropa, rus siyasətinin məqsədlərinə ən çox uyğun gələn və yeni peyda olan panslavyanizm nəzəriyyəsini həmin siyasətin nə kimi fitnə-fəsad vasitəsi ilə müdafiə etdiyinə yaxşı bələddir» (K.Marks və F.Engels. Seçilmiş əsərləri, I cild, Bakı, 1978, səh.371). Bütün bu haqsızlıqlardan, hücumlardan qorunmaq üçün Osmanlı dövləti «Osmanlıçılıq» axımım müdafiə etməyə başladı. Sultan II Əbdülhəmidin dövründə Osmanlıçılıq İslamçılıq ilə çulğ- alaşmış şəkildə yeridildi. 19-cu yüzilin 2-ci yarısında Avropa dövlətləri müsəlman öl kələrini xammal bazarına çevirmək üçün var qüvvələri ilə hücuma keçmişdilər. Onlar Osmanlı imperatorluğuna «xəstə adam»1 kimi baxır və bu «xəstə adam»ı xammal bazarım ələ keçirmək yolunda əngəl sayırdılar. Bax, bu zaman «İslam birlikçiliyi» (İUihad-i is lam) ülküsü-məfkurəsi meydana çıxdı. İrəliçi-mütorəqqi İslam ziya lıları «İslam birlikçiliyi» axımına sömürgəçiliyə (müstəmləkəçiliyə) qarşı mübarizə vasitəsi kimi baxırdılar. XIX yüzilin ikinci yarısın da islam birliyi hərəkatının öncüsü və ideoloqu olan Şeyx Cəma- ləddin Əfqani (1838-1897) həmin yüzilin 70-ci illərindən bir sıra müsəlman ölkələrini dolaşaraq bütün müsəlmanları birliyə çağırır dı. Osmanlı dövləti gizlicə «İslam birlikçiliyi» axımının tərəfini saxlayırdı. Əslində Osmanlı imperatorluğu üçün İslamçılıq ülküsü- məfkurəsi səciyyəvi idi. Belə ki, Osmanlı dövlətində din ilə millət eyni sayılır, daha doğrusu, «ümmət» və «millət» anlayışları arasın da heç bir ayrılıq görülmürdü; «milləl»i «ümmət» anlayışı əvəz edirdi. Sultan həm do xəlifə idi. Deməli, həm siyasi, həm də dini hakimiyyət onun əlində toplanmışdı. Sultan I Əbdüləzizin dövründə (1861-1876) «İslam birlikçiliyi» siyasəti qızğın şəkildə yeridilməyə başlandı. Ondan sonra gələn Əbdülhəmidin fəaliyyəti nin əsasını panislamist siyasət təşkil edirdi. 14 1908-ci il inqilabı öngünündə - ərəfəsində xristianlar və digər uyruqlar (təbəələr) Əbdülhəmid zülmünə qarşı hürriyyət adına «birləşdilər». Ancaq bu, görünüşdən birləşmə idi, süni mahiyyət daşıyırdı, inqilabdan sonra xristianlar və türk olmayan müsəlman uyruqlarm milliyyətçilik fəaliyyətləri üçün geniş meydan yarandı. Onlar Avropa dövlətlərinin yardımına arxalanaraq imperatorluğu yox etmək, türklərə qarşı düşmənçilik niyyətlərini gerçəkləşdirmək üçün əməli işə keçdilər. Bu xalqlar «Osmanlı» adını boş söz sayır dılar. Bu ad yenə yalnız türkün özünə qaldı. 1908-ci ildən sonra yaranmış durum türk olmayan xalqların xeyrinə oldu. Onlar indi tam aşkar şəkildə düşmənçilik edir, mil- liyyətçi-irqçi xətt yeridir, türkləri arxadan vururdular. Balkan müharibəsi (oktyabr 1912 may 1913) nəticəsində Osmanlı dövlətinin İstanbul və Şərqi Frakiyanm bir hissəsindən başqa, bütün Avropa torpaqları əlindən çıxdı. Bu «Osmanlıçılıq» ülküsüno sarsıdıcı zərbə oldu. Artıq bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxdı ki, «Osmanlı milləti» anlayışı puç bir şeydir. I909-cu ildə albanların üsyan etməsi, birinci dünya savaşı illərində ərəblərin türkləri arxa dan vurması, onların Türkiyədən ayrılmaq yolunu tutan «Əlmühdül ərəb» cəmiyyətinin fəaliyyəti və türklərin başına gələn fəlakətlər «İslamçılıq» axımmı axsatdı. Artıq Osmanlı dövlətini fəlakətdən nə Osmanlıçılıq, nə də İslamçılıq qurtara bilərdi. Dövrün fikir axımlarından ikisi: 1) ədom-i mərkəziyyət və tə şəbbüs-i şəxsi və 2) əsrilik (müasirlik, modernizm və ya çağdaşlıq) bir fikir axımı kimi zəif olmuş və əslində o biri üç fikir axımlarının (Osmanlıçılıq, İslam birlikçiliyi və Türkçülüyün) kölgəsində qal mışlar. Ədəm-i mərkoziyyotçilik fikir axımının qurucusu Avropa sosialistlərindən qidalanmış prins Sabahəddin bəy idi. Ədəm-i mərkəziyyətçilikdə iki fikir - bir mərkəzin olmaması (desenlra- lizasiya) və şəxsi girişim (təşəbbüs) əsas götürülürdü. Osmanlıçılıq prinsipinə söykənən ədom-i mərkəziyyəlçilər mərkəzdən asılılığı azaltmağın, yerlərə geniş muxtariyyətlər verilməsinin və şəxsi tə şəbbüslərin, liberal iqtisadiyyatın yanlışı - tərəfdarı idilər. Əslində ədəm-i morkəziyyətçilik yeni bir Osmanlıçılıqdan başqa bir şey deyildi. Əsrilik, yəni çağdaşlıq Türkiyə həyatını Qərb modeli əsasın da müasirləşdirməyi irəli sürürdü. Bu, bir növ ifrat Qərbçilik idi. Əgər Türkçülük və İslamçılıq Qərbin yalnız elm və texnikasını qə bul etmək istəyirdisə, Əsrilik bunlar ilə birlikdə Qərbin milli cəhət lərinin vo yaşayış tərzinin də qəbul edilməsini istəyirdi. Bununla belə, Əsrilik fikri bir sistem biçimini ala bilməmişdir. 15 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|