Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
257 saq ki, Xəzərdə tez-tez baş verən və sürəti saniyyədə 24 metr və daha çox dalğalar yarandıqda ekoloji çirklənmənin, sahil- lərin yuyulmasının miqyası daha da çoxalır, deməli proses özü- özlüyündə çox böyük həcmli və sahəli fövqəladə hallar yaradır. Elə bunun özü su səviyyəsinin gələcəkdə də qalxması ehtimalını nəzərə alaraq Xəzər sahillərinin mühafizəsi strategi- yası və taktikasını hazırlamaqla, daimi nəzarətdə saxlanmasını tələb edir. 1979-cu ildə nəşr edilmiş Azərbaycanın atlasında Xəzərə illik su mədaxili 371 kub km, məxarici isə 388 kub km göstə- rilmişdir. Belə olduqda isə məxarici mədaxildən 17 kub km çox alınır. Bu da Xəzərin su səviyyəsinin ildə orta hesabla 50 mm aşağıya meyl etməsinə səbəb olmuşdur. Moskva Dövlət Universitetinin 1969-cu ildə nəşr etdiyi «Kaspiyskoe more» adlı kitabında 1847-1965-ci illər ərzində Xəzərin su balansının cədvəli verilmişdir. Cədvəldə 119 il ərzində Xəzərin illərlə su örtüyü sahəsi, dəniz səthinə tökülən yağmurluğu, çaylardan axan suların və yeraltı sızmaların miq- darı, həmçinin Xəzərdən buxarlanan və Qaraboğazgölə axan suyun həcmi göstərilmişdir. Həmin cədvələ görə 1847-ci ildə xəzərin su örtüyünün s- ahəsi 412240 kv km olmuşdur. 1857-ci ildə isə Xəzərin səviy- yəsi 80 sm aşağı enmiş və sahəsi 12240 kv km kiçilərək 400000 kv km-ə bərabər olmuşdur. 1875-ci ildə su güzgüsünün sahəsi 1847-ci ilin səviyyəsinə (412240 kv km) qalxmışdır. 1882-ci ildə isə Xəzərin su sahəsi daha da genişlənərək 417000 kv km-ə çatmışdır. Bu səviyyə həmin əsrin ən yüksək həddi idi. Sonralar da Xəzərin suyu dəfələrlə qalxıb enmişdir. 1930-cu ildə sahəsi yenə də azalaraq 1857-ci ilin səviyyəsinə yaxın olmuşdur. Bundan sonra 50 il Xəzərin su balansında mədaxili məxaricdən az olduğu üçün səviyyəsi sürətlə aşağı enmişdir. Bu da bəzi mütəxəssisləri təşvişə salamışdı. Odur ki, yeni-yeni layihələr irəli sürüldü, Şimal və Sibir çaylarını Xəzərə axıtmaq, 258 Qaraboğazgölə axan suyu əsassız layihələr icra olunmağa başladı. 1977 -ci ildən başlayaraq, yüz il əvvəl olduğu kimi, Xə- zər yenə də özünü göstərməyə başladı, fasiləsiz olaraq səviy- yəsi qalxdı. Yeni layihələr meydana gəldi. Xəzərə su gətirmək layihələri Xəzərdən su aparmaq layihələri ilə əvəz olundu. Aralı Xəzər suyu ilə doldurmaq kimi layihələr irəli sürüldü. Respublikamızda 210 km sahil zolağına Kür çayından Astaraya qədər beton bənd çəkmək barədə təkliflər irəli sürül- dü. Bəs qalan 600min km necə olmalıdır? Əgər Xəzər hiddət- lənərsə, heç bir bəndlə onun qarşısını almaq olmaz, xərclər hə- dər gedər. Necə ki, Qaraboğazgölün bağlanmasına, Şimal və Sibir çaylarının suyunun Xəzərə gətirilməsinə çəkilən xərclər hədər getdi. Xoşbəxtlikdən o vaxt bir qrup alimlərin Qara dənizdən eni 40, dərinliyi 15 m, uzunluğu 1200 km olan kanal qazmaqla Xəzərə ildə 300 kub km su gətirilməsi layihəsi baş tutmamış- dır. Həmin kanal çəkilsəydi, Xəzərin su səviyyəsinin hara qal- xacağını təsəvvür etmək çətin olardı. XX əsrin 30-cu illərinə qədər Xəzərə axan çayların heç birində dəyişiklik edilməmişdir, nə su elektrik stansiyaları tikil- miş, nə də bəndlərlə çayların yolları kəsilmişdi. Lakin rəqəm- lərdən göründüyü kimi, Xəzərin su balansı həmin vaxtlarda da müxtəlif cür olmuşdur. Sonrakı illərdə çayların yolu bağlanmış, suyun böyük hissəsi anbarlarda saxlanılmış, həmçinin suvarma məqsədi ilə götürülən suyun miqdarı artmışdır. Lakin, yenə Xə- zərin su səviyyəsində baş verən dəyişiklik-yəni enib-qalxma tərəddüdü əvvəlki illərdən az fərqlənmişdir. Indi isə su anbar- larının sayı artmış, kiçik çayların çoxu öz əhəmiyyətini itirmiş, iri çaylardan suvarma məqsədilə götürülən suyun həcmi 40%-ə çatmışdır. Ancaq Xəzərin səviyyəsi sürətlə qalxmışdır. Bəs, Xəzər bu qədər suyu haradan alırmış? Bu qədər artım üçün Xə- zərə 5-6 əlavə Kür çayı axıtmaq lazm gələrdi. Belə "möcü- zələr" isə baş verməmişdir. Bax, elə Xəzərin sirri də burasında- 259 dır. Bir qrup alimlər bunu Volqa boyunda və Xəzər akvatori- yasında havaların sərin keçməsi və yağmurluğun çox olması ilə əlaqələndirmişlər. Əlbətdə bu da inandırıcı deyildir. Ona görə ki, 1969-1979-cu illərlə müqayisə edildikdə 1979-1989-cu il- lərdə hövzədə orta temperatur nəinki aşağı düşmüş əksinə, 0,34 dərəcə yüksək olmuşdur. Tədqiq olunmuş 200 il ərzində Xəzərin su balansı hər il müxtəlif olmuşdur. Belə ki, 40 il aktivlik, 75 il passivlik qeydə alınmışdır. Həmin illər ərzində cəmi 4 dəfə illik su balansının mədaxili məxaricə bərabər olmuşdur. Bir qədər də uzağa gedib tarixin dərinliklərinə nəzər salsaq, görərik ki, Xəzər öz səviyyəsində olan dəyişikliklərin salnaməsini özü yazır. Bu yazılar həm yüksəklikdə, həm də su altında olan qayalarda qalmış izlərdir. Xəzərin çox maraqlı və əfsanəvi tarixi vardır. Əvvəllər Xəzər dənizi olmamışdır. Trias geoloji dövrünün sonlarında–təxminən 180 milyon il bundan əvvəl Yer kürəsinin tektonik formalaşması, iqlim dəyişmələri və başqa dəyişikliklər nəticəsində Yer kürəsinin böyük his- səsindəki quru sahəsi-İspaniyadan tutmuş İndoneziyaya qədər böyük ərazi, o cümlədən Alp, Qafqaz, Pamir və Himalay dağ- larının yeri suyun altında olmuşdur. 150 milyon il bundan əv- vəl-Yura dövrünün ortalarında su sahəsi yenidən genişlənərək Avropa və Asiyanın böyük hissəsini tutmuşdur. Təbaşir dövründə də (135-70 milyon il əvvəl) planetin suyunun qalxıb- endiyi ehtimal olunur. Bu prosesin nəticəsində 56 milyon il bundan əvvəl Vyanadan (Avstriya) Azov və Aral dənizləri daxil olmaqla Turan ovalığına qədər sahədə böyük bir dəniz əmələ gəlmişdir. Bu dəniz tarixdə Sarmat dənizi adlandırılır. Qafqazın hündür dağları Sarmat dənizində ada kimi görü- nürmüş. Yenə milyon illər keçmiş, suyun çəkilməsi nəticəsində Sarmat dənizi iki hövzəyə ayrılmışdır: Bunlar indiki Xəzər və Qara dənizlərdi. Mütəxəssislərin yazdığına görə, Xəzərin Qara dənizlə əlaqəsi kəsildikdən sonra onun suyu sürətlə azalmağa başlamışdır. Xəzərin indiki quzey hissəsi Abşeron yarımadası- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|