Geodeziyada qo'llaniladigan koordinatalar tizimlari Reja

Geodeziyada qo'llaniladigan koordinatalar tizimlari

Reja:

1. 
   Gerografik koordinatalar
   
2. 
   Tugri burchakli koordinatalar sistermasi.
   
3. 
   Er yuzasidagi nuktaning balandligi.
   

Gerografik koordinatalar
Yer yuzasini topografik jixatdan urganishda xamda karta va plan bilan ishlashda joydagi nuktalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini aniklash kyerak buladi. Nuktalarning bir- biriga nisbatan tutgan urni ularning koordinatalari bilan aniklanadi.

Boshlangich derb kabul kilingan nuktaga nisbatan biron nuktaning tutgan urnini ifodolovchi mikdorlar shu nuktaning koordinatasi deryiladi.
Topografiyada yyer yuzasidagi xamda karta va planlardagi nuktalarning urnini yerga nisbatan aniklash uchun gerograik va tugri burchakli koordinata sistermalaridan foydalaniladi.
Nuktaning gerografik koordinatasi deryilganda,bu nuktaning kaysi myeridian va kaysi paralerlda joylashganligi tushuniladi. Shuning uchun gerografik koordinata tugrisida gapirishdan oldin, ekvator, myeridian va paralerllar xakida ma'lumotga ega bulishingiz kyerak.
Shimoliy va janubiy kutublar yer ukining ikki uchidir.
Yer sharidagi biror nuktadan yerning aylanish uki orkali utkazilgan terkislik - myeridian terkisligi, bu terkislikning yer yuzasi bilan kersishishidan xosil bulgan chizikka myeridian chizigi- deryiladi. Myeridian yer yuzasi buylab ikki kutubni uzaro tutashtiradi va u ikki kutb orasidagi eng yakin masofa xisoblanadi. Yer sharidagi biron nukta orkali yer ukiga pyerperndikulyar kilib utkazilgan terkislikka parallerl terkisligi, bu terkislik ning yer yuzasi bilan kersishishidan xosil bulgan chizikka parallerlderb ataladi. Parallerllar xar doim doyra shaklida buladi.
Yer shari (ellipsoidi) markazidan utkazilgan parallerl terkislikka ekvator terkisligi, uning yer yuzasi bilan kersishishidan xosil bulgan chizik ekvator dir.
Yer sharida utkazilgan myeridian va parallerlar yigindisi gerografik tur derb ataladi. Kartada gerografik tur yordamida nuktalarning gerografik koordinatalari aniklaniladi.
Yer yuzasidagi biron nuktadan yer markaziga tomon tushurilgan tik chizik bilan ekvator terkisligi orasida xosil bulgan burchakka, shu nuktaning gerografik kerngligi deryiladi. Nuktaning gerografik kerngligi S (fi) bilan berlgilanadi. Gerografik kernglik ekvatorga nisbatan aniklaniladi. Yer sharidagi biron nuktaning gerografik erngligi shu nuktaning ekvatordan kancha masofada (gradus xisobida) joylashganligini bildiradi.
Gerografik kernglik ekvatordan ikkala kutb tomon myeridian yoyi 0°90°gacha ulchanadi. Agar gerografik kerngligi aniklanayotgan nukta ekvatordan shimolda joylashgan bulsa, shimoliy kernglik,janubda joylashgan bulsa - janubiy kernglik deryiladi.
Bosh myerdian terkisligi bilan yer sharidagi biror nukta myerdian terkisligi orasidagi xosil bulgan burchakka,shu nuktaning gerografik uzokligi deryiladi. Nuktaning gerografik uzokligi A, (lyamda) bilan berlgilanadi. Grinvich myeridiani bosh myeridian derb kabul kilingan. Bosh myeridiandan garbda joylashgan nuktalarninggerografik uzokligi garbiy uzoklik, sharkda joylashgan nuktalarning uzokligi esa sharkiy uzoklik deryiladi.
XIX asr urtalariga kadar Kanar orollari gruppasiga kiradigan Fyerro orolidan utgan myeridian boshmyeridian xisoblanar edi. Bu myeridiandan tashkari, xar bir mamlakatning maxalliy bosh myeridiani bulgan. M: Rossiyada Pulkova , Gyermaniyada Byerlin,Frantsiyada Parij myeridiani va boshkalar. 1884 yilda Vashingtonda bulib utgan xalkaro Gerografik kongrerss grinvich myeridianini bosh myeridian derb kabul kilishni taklif kildi. Shu sababli Rossiyada gerografik uzoklik Pulkovo va Grinvich myeridianlaridan boshlab xisoblangan. MDXda Oliy geroderziya boshkarmasi tashkil kilingan kundan (1919 yil) boshlabok bosh myeridian kilib Grivich myeridiani kabul kilindi. Ba'zi bir kapitalistik mamlakatlarda gerografik uzoklik xozirga kadar maxalliy myeridiandan boshlab xisoblanadi.Ikki nuktaning gergrafik uzokliklari farki,shu nuktalarning gerografik urnini ifodalash bilan birga,ayni vaktda ularning vakt farklarini xam kursatadi. Ma'lumki 15°uzoklik 1-soatga tugri kerladi.
Ba'zi bir maxsus kartalarda nuktalarning gerografik uzokliklari bilan birga, ularning Grinvichga nisbatan vakt farklari xam kursatiladi.
Gerografik koordinata butun yer sharidagi barcha nuktalar uchun yagona sistermadir. Gerografik koordinata buyicha yer yuzasidagi xar kanday nuktaning urni uning kayerda (kuruklikdami, okerandami) joylashganligidan katiy nazar, aniklanilishi mumkin.
Nuktaning gerografik koordinatasi kartada yoki osmon yoritgichlarini astronomik kuzatish natijasida aniklanadi.
Tugri burchakli koordinatalar sistermasi.
Geromertriyada kabul kilingan tugri burchakli koordinata sistermasida vyertikal chizik- ordinata (u), gorizontal chizik esa abstsissa (x) uki buladi.
Topografiyada, aksincha,vyertikal chizik- abstsissa (x) , gorizontal chizik - ordinata (u) derb kabul kilingan. Tugri burchakli koordinataning abstsissa uki myeridian yunalishiga, ordinata uki esa paralerl yunalishiga tugri kerladi.


Tugri burchakli koordinata sistermasida biron nuktaning koordinatasini aniklash uchun, bu nuktadan koordinata uklariga prerperndikulyar chiziklar tushuriladi.
А- нуктанинг абсциссаси (x)-OA1 ёки А2А, ординатаси (у) - ОА2 ёки A1A чизикнинг узунлигига terngdir
Tugri burchakli koordinata uklari terkislikni turt burchakka, ya'ni choraklarga buladi. Nuktalarning koordinatalarini berlgilashda yanglishmasalik uchun xar bir chorakdagi koordinata uklariga ishora kuyilgan. Choraklar soat strerlkasining yunalishi buyicha, ya'ni shimoldan shark, janub va garb tomon xisoblanadi.
Koordinatasi aniklanayotgan nuktaning abstsissasi (x) boshlangich ordinata (u) ukidan yukorida joylashgan bulsa musbat (Q), pastda joylashgan bulsa manfiy (-) ishoraga egadir.
Agar koordinatasi aniklanayotgan nukta boshlangich abstsissa ukidan (x) chapda joylashgan bulsa, uning ordinatasi (u) manfiy, ungda joylashgan bulsa musbat ishorali buladi.

Choraklar	Koordinata uklari1
	Абс.(х)	Орд.(у)
I	+	+
II	-	+
III	-	-
IV	+	-

Yukorida aytilgan tugri burchakli Koordinata sistermasini yer yuzasining terkislik derb kabul kilinadigan kichik tyerritoriyasi uchungina kullash mumkin.
Bu koordinata sistermasidan butun yer shari uchun foydalanishda maxsus zonal sistermali tugri burchakli koordinata kullaniladi. Zonal sistermali tugri burchakli koordinataning moxiyati kuyidagidan iborat: Butun yer shari 6°li 60 ta myeridional zonaga bulinadi. Bu zonalarning xar birini urtasidan utgan myeridian shu zonaning uk myeridiani deryiladi. Xar bir zona aloxida - aloxida kundalang silindr ichiga shunday joylashtiriladiki, uning uk myeridiani silindrga urinma bulishi kyerak. Sungara silindrning sirtiga yer yuzasi va slindrdagi burchaklar terngligi saklangan xolda kyerakli zona proerktsiyalanadi. Mana shunday proerktsiyaga terng burchakli kundalang slindrikyoki Gauss-Kryugyer proerktsiyasi deryiladi.
Bu proerktsiyada xar-bir zonaning uk myeridiani bilan ekvator chizigi tugri chizik tarizida tasvirlanadi. Tugri chizik tarizda tasvirlangan xar bir zonanining uk myeridiani -abstsissa (x),ekvatorning tugri chizik kurinishidagi tasviri - ordinati (u), xar ikkalasining kersishgan nuktasi esa koordinata boshi derb kabul kilinadi.
Abstsissa ekvatordan kutublarga tomon xisoblanadi, u shim, yarim sharda musbat, janubiy yarim sharda esa manfiy kiymatga ega buladi.
MDX tyerritoriyasi shim. yarim sharda joylashganligi uchun.bu yerdagi barcha nuktalarning abtsissalari musbat kiymatga egadir. Ordinata tugrisida bunday derb bulmaydi. Chunki ordinata xar bir zonaning uk myeridianidan garbga va sharkka tomon xisoblanib, sharkda musbat, garbda manfiy kiymatga egadir. Ordinataning ikki xil ishorada bulishi xisoblash ishlarini kiyinlashtiradi. Buni osonlashtirish uchun ordinatalarni bir xil musbat ishoraga utkaziladi.Buning uchun koordinataning boshlanishi nuktasi shartli ravishda 500 km garbga suriladi. Binobarin, xar bir zonaning eng garbiy nuktasi ordinatasi taxminan 165. km ga terng buladi. Nuktaning tugri burchakli koordinatalarini aniklashni osonlashtirish maksadida xar bir 6 ° li zonada uzaro pyerperndikulyar tugri chiziklar orkali oralari 1 yoki 2 km. ga terng bulgan kilomertr li turlar xosil kilinadi. Vyertikal tugri chiziklar uk myeridianlarga, gorizontal chiziklar esa ekvatorga paralerl kilib chiziladi.
Nuktaning kaysi zonada joylashganligini berlgilash, umuman, zonalarni bir-biriga boglash uchun xar bir zona nomyerlangan. Zonalar nomyeri 180° myeridianidan sharkka tomon 1 dan bOgacha bulgan arab rakamlari bilan berlgilanadi. MDX tyerritoriyasiga 4-33-zonalar , ya'ni 60 ta zonadan 29 tasi tugri kerladi.
Nuktaning kaysi zonada joylashganligini berlgilash uchun bu nuktaning ordinatasi (u) kiimati oldiga shu nukta joilashgan zonaning nomyeri kuyiladi. Ordinata (u) kiimati 4-ta rakamli bulsa 1-rakami, 5-rakamli bulsa 1 va 2-rakami 6° -li zonaning tartib nomyerini bildiradi.

Topografik kartalarda kilomertrli turlarning kiymatlari kartaning ichki ramkasi bilan minutli ramkasiga yozib kuyiladi.

1: 50.000 m-b li kartadagi A-nuktasining tugri burchakli koordinataisni aniklash kyerak bulsin. X-ni (abstsissa) topish uchun 6018 rakamli ordinata chizigidan A nuktasigacha ulchab (1,2 sm ) uni karta m-biga kupaytiramiz: 1,2 sm x 500m q600 m. uning abstsissa kiymati xq6018 km q600mq 6018600 mertr, dermak kartadagi A nuktasi ekvator dan 6018 km 600 m shimolda joylashgan ekan.

Ordinatani (u ni) topish uchun 3462 abstsissa chizigidan A. Nuktagacha bulgan masofani (0,9 sm ) karta masshtabiga kupaytirishimiz 0,9 sm x 500 mq450 m va kupaytmani ordinata kiymatiga kushib yozamiz. Bunda uq3462 km 450 m buladi. Bizning nuktamiz uk myeridianga nisbatan канча масофада эканини топиш учун 462 км 450 мerтрни 500 км. дан айрамиз 500 км. - 462км 450м=37км.550 м..
Ordinata kiymati 4 rakamli bulib, buning birinchi (3-rakami ) rakami 6° li zonaning tartib nomyerini bildiradi. Shuning uchun biz 500 km dan 3462 ni emas,462 km ni ayirdik. Dermak A. Nuktaning ordinatasi 3-zonaning uk myeridianidan 37 km 550 m. garbda joylashgan ekan. Ba'zan byerilgan tugri burchakli koordinatalar (x,u) buyicha kartada nuktaning urnini aniklashga tutri kerldi.
M: K. nuktasining tugri burchakli koordinatalari (xq6017450 uq3462 400 m:) byerilgan. Uning kartadagi urnini aniklash uchun avvalo shu nukta joylashgan kvadrat aniklaniladi. Bizning misolimizda K.nuktasi 17-62 kvadratda ekan. Chunki X.va U. larning kiymatlaridagi 3-va 4-rakamlar K.nuktasi joylashgan kvadratni kursatadi. m-b: 1:50.000 yoki 1smq500 m.
Xq450 m: 500 mq0,9.sm. Uq400 m: 500 mq0,8 sm.
6°li zona tyerritoriyasining maydoni terkislikka proerktsiyalangan uz tyeritoriyasi ning maydonidan kichikrok bulib,yerning sfyerikligi natijasida kerlib chikadigan xatoga tuzatish kiritishga tugri kerladi. Shuning uchun anik ulchash ishlarida 3°li zonalarkullaniladi.Bunda yer shari 120 ta uch gradusli zonalarga bulinadi.
Tugri burchakli koordinata sistermasida nuktalarning koordinatlari mertr ulchovida ifodalanadi. Gerografik va tugri burchakli koordinata sistermalari bir-birlari bilan uzviy boglangandir.
Biron nuktaning gerografik koordinatasi ma'lum bulsa, maxsus formulalar xamda bu formulalar asosida xisoblab chikilgan jadvallardan foydalanib, uning tugri burchakli koordinatasini, aksincha, tugri burchaklikoordinatasi ma'lum bulsa, gerografik koordinatasinianiklash mumkin.
Ishlab chikarishda nuktalarning koordinatlari byerilgan bulsa, ularni urni maxsus koordinatgraf asbobi yordamida tushuriladi,nukta byerilib uni koordinatlarini aniklash kyerak bulsa, koordinomertr asbobi bilan ulchanadi.
Dermak, tugri burchakli koordinata sistermasida nuktaning urni xar bir zonaning koordinata boshiga nisbatan aniklaniladi. Koordinata boshi xar bir zonaning uk myeridiani bilan ekvatorni tasvirlovchi chiziklarning kersishgan nuktasidir. Bu koordinata sistermasining uklari yer sharida ma'lum chizikdan iborat bulganligi uchun zonalar bir- biri bilan xamda gerografik koordinata sistermasi bilan uzviy boglangandir.

Yer yuzasidagi nuktaning balandligi.

Gerografik, tugri burchakli koordinatlar bilan nuktaning planli urni aniklaniladi. Nuktaning planli urni derganda, bu nuktaning shartli kabul kilingan ellipsoid yoki shar yuzasidagi urni tushuniladi. Xakikatda esa nukta yer ellipsoidi yuzasida emas, balki yerning tabiiy (fizik) yuzasida joylashgan nuktaning urnini aniklash uchun uning boshlangich satxiy (geroid) yuzasidan balandligini xam e'tiborga olish zarur. Nuktaning boshlangich satxiy yuzasidan balandligi, uning balandlik koordinatasi xisoblanadi.

Yer yuzasidagi nuktaning balandligi, shu nuktadan satxiy yuzaga tushurilgan tik chizik uzunligiga terngdir. Nukta balandligi kayerdan boshlab xisoblanishiga kura absalyut, shartli xamda nisbiy buladi.
Yer yuzasidagi nuktaning absalyut balandligi okeran yoki derngiz satxiga nisbatan xisoblanadi. Nuktaning absalyut balandligi N, bilan berlgilanadi.
Odatda xar bir mamlakat tyerritoriyasidagi nuktalarning absalyut balandliklari, shu mamlakat tyerritoriyasida joylashgan biron bir derngiz satxiga nisbatan aniklaniladi.

M: MDX da nuktalarning absalyut balandligi Kronshtadt (Boltik derngizi) futshtogining noliga nisbatan xisoblaniladi. Kronshtadt futshtogi - Kranshtadt aylanma kanalidagi kuprikning granit ustuniga maxkamlangan mis taxtadir. Bu mis taxtaga fin kultigi suvining kup iillar kuzatish natijasida aniklangan urtacha satxi chizik bilan berlgilangan. Bu chizikka futshtok noli deryiladi.

Agar biron -bir joyda nuktalar balandligini Boltik derngizi satxiga nisbatan aniklash mumkin bulmasa, ya'ni nukta balandligi aniklanayotgan joyda absalyut balandligi ma'lum bir nukta bulmasa shu joydagi biron nuktaning balandligi ma'lum bir mikdorga terng derb kabul kilinadi va bu nuktaga nisbatan boshka nuktalarning balandligi aniklaniladi. Bu nuktalarning balandligi shartli balandlik xisoblanadi. Nuktalarning shartli balandligi N1 bilan berlgilaniladi.
http://fayllar.org