20
20
urta va mayda donali kumlardan tashkil topadi. Shamol faoliyatidan xosil bulgan kumlar bularga yakin
buladi. Daryo suvlari faoliyatidan xosil bulgan kumlar nisbatan kam silliklangan va saralangan,
vaktincha okar suvlarning faoliyatidan xosil bulgan kumlar yanada yomonrok silliklangan va
saralangan buladilar.
Kumtoshlar gil-karbonatli, kremniy-gil-karbonat tarkibli tsementlar bilan jipslashgan buladi.
Jinslarni tashkil kiluvchi donalarning uzaro joylashishiga va tsementning strukturasiga karab
tsementlanishning bir necha turi ajratiladi (3-rasm).
1. Bazal (asosiy) tsementi, ya`ni chukindining asosiy kismi tsement tarkibida tarkok xolda
joylashgan. Mustaxkam tsementlanish.
2. Kontakt tsementi, fakat donalarning bir-biriga tegib turgan erlari tsementlangan.
Tsementlanish-mustaxkam emas.
3. Govak tsementi, donalar oraligidagi bushliklar (govaklar) turli darajada tsement bilan
tuldirilgan.
a.
Bazal
tsementlanish;
b.
Kontakt
tsementlanish;v.
Govak
tsementlanish;
1.Tsement moddasi; 2.Jins zarrasi; 3.Tuldirilmagan govaklar.
3-rasm. Chukindi tog jinslarining tsementlanish turlari
Kumlar teksturasi buyicha kiya va diagonal katlamli, tulkinsimon katlamli va gorizontal
katlamli buladi.
Changli jinslar-alevrolitlarga turli bush, yumshok changli jinslar (lyosslar-sog tuproklar, illar)
va tsementlangan jinslar (alevrolitlar) kiradi. Bu jinslarning mineralogik tarkibi-kvarts, dala shpati,
slyuda va glaukonitlardan iborat. Tarkibidagi tsementi esa gilli, karbonatli, temirli va kremniyli
jismlardan tashkil topadi. Tashki kurinishi va rangi buyicha changli jinslar turli-tuman buladi va
odatda kumlarga uxshaydi.
Strukturasi buyicha jinslar yirik va uta mayda zarralardan tashkil topadi, kup xollarda
mikrokatlamli buladi. Teksturasi buyicha esa katlam-katlam yoki katlamchiz buladi. er kesimida
katlam, katlamcha, linza kurinishida turli kalinlikda (bir necha santimetrdan bir necha metrgacha)
etadi. Ular dengizlarda, kullarda, daryo vodiylarida, kiyalik erlarda (tog yonbagirlarida) keng
tarkaladilar.
Changli (alevrit) jinslarning yakkol misoli bulib lyosslar (sarik tuproklar) va alevrolitlar
(tsementlangan alevritlar) xizmat kiladi.
Lyosslar sargish-kulrang, kungirsimon-kulrangli, tarkibi 0,05-0,005 mm kattalikdagi (60-95%)
zarralardan tashkil topgan jinslardir. Zarralar molekulalar orasidagi kuchlar va tsementlanish xisobiga
boglanib turadilar, barmoklar orasida maydalanadi, eziladi va suvda oson iviydi. Lyossning plastiklik
soni 3-5 ga teng. Lyosslar ochilgan erlarida tik, ustunsimon bulaklangan devorlar xosil kiladi.
Govakligi 50% dan ortik. Tarkibida asosan kvartslar, kisman dala shpatlari va aktsessor minerallari
tarkalgan. Ikkilamchi minerallardan kal`tsit va gipsning kristall va konkretsiyalari, gill minerallaridan
oz mikdorda gidroslyuda va montmorillonitlar uchraydi. Lyoss jinslari sizot va er usti suvlari bilan
namlansa va uz ogirligi ta`sirida katta mikdorga va notekis chukadi.
3-jadval
Keng tarkalgan sinik va gilli jinslarning tasnifnomasi
Tsementlangan
Struktura
Donalarning kattaligi,
mm
Bush, sochma
Tsementlangan
.
Silliklanmagan
Silliklangan
.
21
21
Yirik
donali
(psefitlar)
>100
100-40
40-2
Kirrali yirik tosh
Kirrali urta tosh
Kirrali mayda tosh
Xarsangtosh
Yirik shagal
Mayda shagal
Brekchiya
va
konglomerat
Brekchiya
va
konglomerat
Urta
donali
(psammitlar)
2-0.05
Turli kattalikdagi kumlar
Kumtosh
Mayda
donali
(alevritlar)
0.05-0.005
Kumok tuprok, sog tuprok, alevrit
Alevrit
Gillar (pelitlar)
<0.005
Gilli tuprok, gil, kaolit
Argillit
Markaziy Osiyoda keng tarkalgan lyoss jinslarini batafsil urgangan olim, Uzbekiston Fanlar
Akademiyasining akademigi G.O.Mavlonovning ishlari katta axamiyatga egadir. Uning "Urta
Osiyoning Markaziy va Janubiy kismidagi lyoss va lyossimon jinslarning genetik turlari" degan ilmiy
asarida lyoss jinslari keng va anik yoritib berilgan. Lyosslarning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi:
1. Rangi sargish yoki och malla.
2. Sergovak, govaklar oddiy kuz bilan kurinishi lozim.
3. Kal`tsiyli va magniyli karbonat tuzlarining mikdori tarkibining 5% dan ortikrogini tashkil kilishi
kerak.
4. Anik katlamlanmagan, kirkimda kum, gil, shagal katlamchalari, linzalari bulmasligi kerak.
5. Kuruk xolatda tik ustunsimon devorni xosil kilish kobiliyatiga ega.
6. Suv ta`sirida uz ogirlidan notekis chukadi.
7. Suv utkazuvchanligi nisbatan katta.
8. Kuruk xolatda namlansa, tez iviydi va parchalanadi.
9. Tarkibida suvda oson eriydigan tuzlar mikdori kup va boshka xususiyatlarga ega bulishi kerak.
Kursatib utilgan dastlabki 7 xususiyatdan birortasiga tog jinsining xususiyati tugri kelmasa, unday
jinsni lyossimon jinslar guruxiga kiritiladi.
Alevrolitlar - massiv, zich, toshkotgan changli jinsdir. Oxakli, kremniyli va boshka tsementlar
bilan
jipslangan
bulib,
kotishma
suv
ta`siridan
deyarli
ivimaydi.
Kumli-changli-gilli aralash jinslarga-kumok tuprok kiradi. Bu jinslar kum, chang va gil
zarrachalaridan tashkil topadi va tarkibidagi gil zarralarning mikdoriy munosabatiga va plastikligiga
karab nomlanadi. Agar jins tarkibida gil zarrasining mikdori 30% dan ortik bulsa gillar, 30-10% bulsa-
gilli tuproklar, 10-5% bulsa kumok tuprok deyiladi va 5% dan kichik bulsa alevritlar yoki kumlar
deyiladi.
Aralash jinslarning mineral tarkibida kvarts, dala shpati, slyuda, gilli minerallar, ikkilamchi
minerallardan esa glaukonit, tsirkon, turmalin, granat, magnetit, gematit, autigenlardan esa kal`tsit,
gilli minerallardan gidroslyuda, montmorillonit, temir oksid va gidrooksidlari, gips minerallari
tarkalgan buladi.
Gilli jinslar. Gilli jinslarga turli gillar, argillitlar va boshka jinslar kiradi. Ular stratosferaning
yarmidan ortikrogini tashkil kiladi va inson faoliyati uchun katta axamiyatga ega. Gillar plastik
xususiyatiga ega. Gilli jinslarning tasnifnomasi ularning xususiyatiga, xosil bulish sharoitiga va
mineral tarkibiga asoslanadi.