59
59
7-Bob. Gidrosfera. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Aeratsiya va suvga
tuyingan mintakalar tushunchasi. Tog jinslari tarkibida suvning turlari. Tog
jinslarining suvli fizik xossalari
1-Ma`ruza Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning aylanma xarakati
2-Ma`ruza Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
3-Ma`ruza Tog jinslarida suvning turlari
4-Ma`ruza Tog jinslarining suvli-fizik xususiyatlari
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu. Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning
aylanma xarakati
Suv tabiatda eng kup tarkalgan modda xisoblanadi va u turli xil kurinishlarda va xolatlarda
uchraydi. Erkin xolatdagi suvlar er yuzasi okimlarini va xavzalarini, er osti suvlarining asosiy
kismini, kattik xolatdagi suvlar esa muzlik, kor katlamlarini tashkil kiladi. Atmosferada suvlar bug,
suyuk va kattik xolatda uchraydi.
Suvlarning kattagina kismi er pustida boglangan suvlar kurinishida, minerallarning tarkibiga
kirgan kimyoviy jixatdan boglangan kurinishda va tog jinsi zarralarining yuzasida molekulyar
tortish kuchlari bilan ushlanib turadigan mayda zarralar kurinishida uchraydi.
er yuzasining deyarli 71% maydoni suv katlamlari bilan koplangan. Bu katlam okean,
dengiz, mintakaviy suv xavzalari va muzliklardan tashkil topadi. Bu katlam er pustining yukori
kismida joylashgan er osti suvlari bilan birgalikda gidrosferani xosil kiladi. Gidrosfera suvlari er
pusti va atmosfera oraligida joylashgan bulib, akademik V.I. Vernadskiyning ta`kidlashicha,
tabiatdagi barcha suvlar uzaro uzviy boglangan yagona tizimni tashkil kiladi. Gidrosferaning
yukorigi chegarasi xozirgi zamon tasavvurlariga kura 8-17 kilometr er yuzidan balandlikda, pastki
chegarasi esa er pustining asosiga tugri keladi deb ajratish mumkin. Gidrosferaning ana shu kismida
taxminan 2,3 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Agar bu xajmdan kimyoviy boglangan suvlarni
e`tiborga olmasak, bugungi kunda erda taxminan 1,39 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Bu
suvlarning asosiy kismi 97,5% - okean va dengizlarda joylashgan, fakat 2,5% kismi chuchuk
suvlarga tugri keladi.
Atmosferada suvlar kam mikdorda joylashgan va erdagi suvlar zaxirasining 0,001% ini
tashkil kiladi. Lyokin bu suvlarning aylanma xarakatdagi axamiyati juda kattadir, chunki
atmosferadagi jarayonlar suv buglarini okeandan mintakalarga olib kelinishida xal kiluvchi omil
xisoblanadi.
Suvlar er yuzida uta notekis taksimlangan va ularning asosiy kismi shur suvlardir. Bu suvlar
avval ta`kidlanganidek Dunyo okeani bilan boglik va er sharining uchdan ikki foiz yuzasini tashkil
kiladi.
Chuchuk suv zaxiralarining asosiy kismi muzliklar va kor katlamlariga tuplangan bulib,
erdagi chuchuk suvlar zaxiralarining 70% ini tashkil kiladi.
Kullarda tuplangan suvlarning umumiy zaxirasi 176000 km
3
ni tashkil kiladi. Taxminan
uning yarmi minerallashgan suvlardan iborat. Daryo uzanlariga joylashgan suvlarning zaxirasi 2,1
ming km
3
ni tashkil kiladi va boshka suvlarga nisbatan eng kup ishlatiladigan suv resurslari turiga
kiradi.
er pustida suvlar turli xil kurinishlarda va xolatlarda ya`ni erkin va boglangan
kurinishlarda gaz, suyuk va kattik xolatlarda uchraydi. Ularni er pusti kesimidagi taksimlanishi tog
jinslarining govakligi, yoriklari, va chukurliklarining ortishi bilan uzgaradigan termodinamik va
fizikaviy-kimyoviy sharoitlar bilan boglik.
Oxirgi yillarda utkazilgan xisoblarga kura er gidrosferasidagi suvlar mikdori taxminan 0,9
mlrd.km
3
dan iborat va Dunyo okeani suvlari zaxirasining uchdan ikki kismini tashkil kiladi.
60
60
Dunyo suvlari zaxirasiga bu suvlardan fakat er pusti yukori kismining chukurligigacha
joylashgan 23,4 mln.km
3
er osti suvlari xamda abadiy muzlik mintakalariga joylashgan 300 ming
km
3
er osti muzlari kiritiladi.
er osti suvlari zaxiralarining asosiy kismini-10,5 mln.km
3
- er pustining 500-600 m
chukurligida joylashgan chuchuk suvlar tashkil kiladi. erdagi chuchuk suv zaxiralarining uchdan bir
kismi er osti suvlarini tashkil etadi.
Tabiatda suvning aylanma xarakati. Kuyosh energiyasining va ogirlik kuchining
ta`siridan tabiatda suvning abadiy aylanma xarakati sodir bulib turadi. Xaroratning kutarilishi
natijasida dengiz, daryo, kul, kuruklik yuzasidan va usimliklardan suv buglanib atmosferaga bug
kurinishida kutariladi. Xavo massasining uz urnini uzgartirishi natijasida suv bugi uzok masofalarga
olib ketiladi va ma`lum xaroratli sharoitda tomchi kurinishiga utadi va er yuziga yomgir yoki kor
kurinishida yogadi.
er yuzasiga tushgan yogin suvlarining bir kismi daryo, dengiz va okeanlarga kuyiladi, ozrok
mikdori usimliklarni ozukalantirishga sarf buladi, kisman yogin suvlari tuprok orkali tog jinsi
katlamlariga sizib utadi va yana bir kismi esa atmosferaga buglanishi mumkin.
28-rasm. Tabiatda suvning aylanma xarakati
Shunday kilib suvning aylanma xarakatida atmosfera, er usti va er osti suvlari katnashadi va
bular er osti suvlari resurslarini xosil kilishda xal kiluvchi ta`sir utkazadi.
er tarixining turli davrlarida yoginning, buglanishning va okimlarning mikdori turlicha
bulgan. Xozirgi vaktda bu jarayonning urganilish darajasiga karab tabiatda suvning aylanma
xarakati kichik, katta (tashki) va ichki buladi deb xisoblanadi. Tabiatda suvning katta aylanma
xarakatida, dengiz yuzasidan buglangan suv bugining bir kismi xavo okimi bilan kuruklikka olib
ketiladi, ma`lum bir sharoitda kuyuklashadi va kuruklik yuzasiga yogin (kor, yomgir) kurinishida
tushadi. Yogin suvlari er yuzida er osti va sirti okimlarini xosil kiladi va okean, dengizlarga
kaytadan kuyiladi.
Suvning kichik aylanma xarakatida okean va dengiz yuzasidan buglangan suvlarning
ma`lum kismi xavo okimi bilan olib ketilmaydi va shu xavzalarining yuzasiga yomgir va kor
kurinishida kaytib tushadi.
Suvning ichki aylanma xarakati kuruklikda sodir buladi. Kuruklik yuzasidan, daryo, kul va
usimliklardan buglangan suvlar, shu erning uziga yogin kurinishida tushadi.
Bu yoginlar yangidan turli okimlarga buglanishga sarflanadi va suv bugi kuruklikka yogin
kurinishida kaytadi (yogadi). Tabiatda suvning aylanma xarakatining mikdoriy ifodasi suv
muvozanati deyiladi. Okeanlar yuzasidan yil mobaynida 505000 km
3
suv buglanadi. Uning asosiy
kismi (458000 km
3
) okeanlar yuzasiga yogin kurinishida kaytib tushadi, lekin 47000 km
3
yoki 9,3%
xavo okimi tarkibida olib ketiladi va kuruklikka yomgir va korlar kurinishida yogadi xamda
kuruklikdagi suv resurslarini xosil kiladi. Okeanlarga bir yil mobaynida daryo okimi kurinishida
45000 km
3
, er osti suv okimi kurinishida deyarli 2200 km
3
suv kelib kuyiladi.
6-jadval