Gimnastikaning tarixiy taraqqiyoti
Yüklə 67,5 Kb.
|
|
Gimnastikaning tarxi va umumiy tasnifi Reja: Gimnastikaning tarxi. Jismoniy tarbiya tizimida gimnastika. Bolalar va o`smirlarni jismoniy shakllantirida gimnastikaning ahamiyati. Jismoniy tarbiya vositasi sifatida gimnastika uzoq vaqt mobaynida rivojlanib kelgan. uning qaror topishi ijtimoiy tuzum o`zgarishi bilan, odam haqidagi fanning rivojlanishi bilan, shuningdek urush qilish usullarining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan. bular gimnastikaning mazmunan o`zgarishiga, uning o`qitish metodikasi va hatto mashqlarni bajarish texnikasining o`zgarishiga ham muhim ta`sir ko`rsatgan. XVIII-XIX asrlardagi gimnastika tizimisiga kirgan ayrim mashqlar qadimgi rimda hamda bir qancha g`arbiy evropa mamlakatlaridagi o`rta asrlar-davridayoq harbiya-jismoniy tayyorgarlik ko`rishda qullanilgan edi. yog`och ot (yog`och kon`) da, narvon va raqib qal`alariga hujum qilishni o`rgatishda qullanadigan boshqa inshoatlardagi mashqlar shular jumlasiga kiradi. akrobatik mashqlar va arqon ustidagi mashqlarni darbadarlikda yurgan artistlar namoyish qilardilar. Uyg`onish davridagi gumanistlar yoshlarni har yoqlama tarbiyalashga katta ahamiyat bera boshladilar. gimnastika mashg`ulotlarini ular insonning sog`ligini mustahkamlash va jismoniy kuchini rivojlantirishning eng yaxshi vositasi deb bilardilar. xvi asrda jismoniy tarbiyaga oid bir qancha ajratdi. sog`lomlashtirish gimnastikasini, ya`ni raqibdan ustun chiqish hissi bilan bog`liq bo`lmagan gimnastikani u asosiy jismoniy tarbiya vositasi deb hisoblagan edi. Ayni vaqtda gimnastikada boshqa yo`nalish ham rivojlanayotgan bo`lib, bu yo`nalish asosini shug`ullanuvchilarning chaqqonlikni egallab olishlari tashkil etgan. frantsuz gumanist yozuvchisi fransua rablening (1494-1553 yillar atrofida) «gargantyua va pantagryuel`» asarida tarbiyalanuvchilar turli mashqlar bilan, shu jumladan turnikda, yog`och konda mashq qilganliklari, arqonga tirmashib chiqqanliklari, akrobatik mashqlar qilganliklari haqida ma`lumot berilgan. shu sababli xv asrdayoq dvoryan yoshlar maktablarida ayrim gimnastika asboblari va mashqlaridan foydalanilgan va ular keyinchalik sport gimnastikasiga asos bo`lgan, deb hisoblash o`rinlidir. Ya.a. Komenskiyning asarlari va uning didaktik printsiplari tizimi XVIII asr pedagogika klassiklari jan-jak russo (1712-1778 yillar) va ayniqsa pestalotstsi (1746-1827 yillar) dunyoqarashlarining taraqqiyotiga yordam berdi. bularning jismoniy tarbiya sohasidagi xizmatlari shundan iboratki, ular gimnastikaning chinakam tiklanishiga turtki berdi. russo jismoniy mashqlar inson tanasini mustahkamlaydi va toblaydi, kuch va harakat imkoniyatlarining rivojlanishi uchun kerakli sharoit yaratib beradi, yashash uchun tayyorlaydi, aqliy kamol topishga hamda salomatligini mustahkamlashga yordam beradi, deb hisoblagan. Pestalotstsi bolalarda mavjud bo`lgan kuch va qobiliyatni mashq orqali rivojlantirishni jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi deb bilgan. u fikrlash va harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishni ham keyingi o`ringa qo`yish muhim, deb hisoblagan. buning uchun bug`inlardagi eng oddiy harakatlar, eng yaxshi mashqlar bo`ladi, chunki har qanday murakkab harakat ana shunday oddiy harakatlardan tarkib topadi, deb aytadi. bug`in gimnastikasini esa harakatli o`yinlar va qul mehnati tuldirib borishi kerak bo`ladi, deb ta`kidlaydi. albatta, bu bilan u bug`in mashqlarining ahamiyatiga haddan tashqari yuqori baho berib yuborgan edi, shunga qaramay u ishlab chiqqan analitik uslub usha zamon gimnastikasi uchun muhim ahamiyat kasb etgan va keng qo`llanilgan. pestalotstsi-gimnastika nazariyasi va metodikasi asoschilaridan biri, «bug`in harakatlari» esa-hozirgi erkin mashqlarning namunasidir. Russo, pestalotstsi va boshqa usha zamon pedagogikasi arboblarining pedagogik g`oyalari g`arbiy evropa mamlakatlarining burjua intelligentsiyasi tomonidan qullab-quvvatlanar edi. bu sohada amaliy ishlar ilk bor germaniyada boshlandi. xviii asrning 70-yillarida, ayrim shaharlarda yangi tipdagi maktablar-filantropinlar tuzila boshlandi, bu maktablarda nemis milliy gimnastikasi yuzaga kela boshladi. Fit (1763-1836) va gust-mutslar (1759-1839 yillar) filantropinlardagi gimnastikaning eng mashhur rahbarlari edilar. ular ma`lum bo`lgan jismoniy mashqlarning hammasidan foydalardilar. fit uch tomlik asarida gimnastika haqidagi nazariy va amaliy ma`lumotlarni bayon qilib bergan. u mashg`ulotlardan maqsad-salomatlikni mustahkamlash, kuch va harakat tezligini rivojlantirish, qomatning chiroyli bo`lishiga erishish, aqliy rivojlanish va psixik faoliyatga ko`mak berishdir, deb hisoblardi. fit o`z asarida bir qancha qimmatli metodik ko`rsatmalar beradiki, ular hanuzgacha ahamiyatini yo`qotmagan (bular mashqlarning ketma-ketligi, engil mashqlardan asta-sekin qiyinlariga o`ta borish haqidagi, o`quvchilarning aktivligi, ularning mashg`ulotga qiziqishi, individual xususiyatlarini hisobga olish va boshqalar to`g`risidagi ko`rsatmalardir). Guts-muts ko`pgina gimnastika mashqlarining, jumladan gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlarning texnikasini ishlab chiqdi. bu mashqlarda harakat shakliga katta ahamiyat beriladi. uning «o`smirlar uchun gimnastika» kitobi bir qancha mamlakatlarda, keng tarqalib, gimnastika taraqqiyotiga yordam berdi. unda turnik, bruslar, yakkachupda bajariladigan jungina mashqlar tasvirlangan edi. kitobda mashg`ulotlar vaqtida o`quvchilarning o`zaro musobaqalashuvi rag`batlantirilgan, harakatlar ijrosi aniq bo`lishiga quyiladigan talablar ishlab chiqilgan edi. Binobarin, XVIII asr oxirlariga kelib yangi zamon gimnastikasining nazariy asoslari ko`zga tashlana boshlaydi. Milliy gimnastika tizimlarining yaratilishi xix asr boshlariga to`g`ri keladiki, bu ijtimoiy talablar oqibati edi. urush qilish usullari bir vaqtda harakat qilishni, komandalarning aniq bajarilishini, jang maydonida saflanishlarni va hokazolarni talab qilardi. usha vaqt pedagoglari va vrachlariga gimnastika yoshlarni jismoniy tarbiyalashning birdan-bir to`g`ri uslubi bo`lib ko`rinardi. komandalarning aniq bajarilishini, jang maydonida saflanishlarni va hokazolarni talab qilardi. o`sha vaqt pedagoglari va vrachlariga gimnastika yoshlarni jismoniy tarbiyalashning birdan-bir to`g`ri uslubi bo`lib ko`rinardi. XIX asrning birinchi yarmiga kelib gimnastika taraqqiyotida uchta yo`nalish ko`zga tashlana boshladi: gigienik yo`nalish (gimnastika odamning salomatligini mustahkamlash va jismoniy kuchini rivojlantirish vositasi hisoblanardi); atletik yo`nalish (gimnastika murakkab mashqlarni, shu jumladan gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlarni qo`llanish yo`li bilan odamning harakat imkoniyatini rivojlantirish vositasi deb hisoblanardi); amaliy yunalish (gimnastika urushda uchraydigan turli tusiqlardan oshib o`tishni soldatlarga o`rgatish vositasi hisoblanardi). nemis gimnastika tizimi. napoleon qushinlari prussiyani egallab turgan davrda tarkib topa boshladi. bu sistemaning asoschisi f. yan (1778-1852 yillar) edi. f. yan gimnastikadan mamlakatni bosqinchilardan ozod qilish maqsadida yoshlarga harbiy tayyorgarlik berish uchun foydalanishga intildi. gimnastika snaryadlaridagi mashqlar va harbiy o`yinlar bu tizimining asosini tashkil qilar, chunki ular, yanning fikricha, odamning jismoniy kuchini rivojlantirar va irodasini mustahkamlar edi. u o`zining gimnastikasini «turnkunst» (epchillik san`ati), shogirdlarini esa «turnerlar» deb atadi. keyinchalik nemis gimnastikasi «turnen» degan nom oldi. shved gimnastika tizimi. nemis gimnastikasi bilan ketma-ket paydo bo`lgan. unda gigiena yo`nalishi yaxshi ishlab chiqilgan edi. p. ling (1776-1839 yillar) gimnastikani xix asrning birinchi yarmida daniyada o`rgana boshladi. usha vaqtlarda gimnastika yoyilganligi jihatidan daniya g`arbiy evropadagi ilg`or mamlakatlardan biri edi. 1913 yilda p. lingning tashabbusi bilan stokgolmda maxsus institut ochildi. p. ling u erda o`zining jismoniy tarbiya uslub va vositalarini qo`lladi. u kishi badanini mustahkamlaydigan va kamol toptiradigan mashqlardan foydalanish kerak, deb hisoblardi. ammo u gimnastikaning pedagogik ahamiyatini hisobga olmagan edi. frantsuz gimnastika tizimi asosan harbiy-amaliy yo`nalishda bo`lib, shved tizimi bilan deyarlik bir vaqtda shakllandi. frantsiyada gimnastika tizimisini yaratgan kishi amoros (1170-1848 yillar) bo`ldi. u a.v. suvorovning harbiy-jismoniy tayyorlov, tizimisi bilan tanish bo`lib, bundan o`z tizimisini yaratishda foydalandi. hayotda va harbiy sharoitda zarur bo`lgan ko`nikmalar orttirishga yordam beradigan mashqlar-to`siqlar qo`yilgan ochiq joyda yurish va yugurish, aslaha-anjomlar bilan turli holatlarda sakrash, yukni yoki «yaradorni» joydan-joyga ko`tarib o`tish, suzish va shung`ish, kurash tushish, uloqtirish, o`q otish, qilichbozlik va chavandozlik mashqlarini u eng yaxshi mashqlar deb hisoblar edi. juda katta tezlik bilan va kuchni ko`proq tejab o`tilishi lozim bo`lgan gimnastika snaryadlari (narvonlar, arqonlar, langarlar, devorlar) qo`llanilar edi. soqol (lochinlar) gimnastika tizimi. mazkur tizim avstriya-vengriya sostavida bo`lgan slavyan halqlarining milliy ozodlik kurashiga aloqador tarzda xix asr o`rtalarida yuzaga keldi. chexiyada «lochinlar xarakati» paydo bo`lib, lochinlar gimnastika sistemasi tuzila boshlandi. o`z vatanini avstriya zulmidan ozod qilishga intilgan, vatanparvarlik kayfiyatidagi liberal` burjuaziya vakili, praga universitetining estetika va san`at tarixi professori m. tirsh (1832-1884 yillar) bu sistemaning asoschisi bo`ldi. tirsh xix asr birinchi yarmidagi gimnastika sistemalarining hammasi bilan tanish edi, lekin chexiyada mamlakat xalqini milliy-ozodlik kurashiga tayyorlash maqsadida ommaviy gimnastika harakatini tashkil etish uchun ulardan birontasini ham yaroqli deb hisoblamadi. O`zbekistonda jismoniy tarbiya vosita va uslublarining yagona tizimi yaratilgan. Mazkur vositalarning eng ommaviylaridan biri bo`lgan gimnastika bu tizimda haqli ravishda muhim o`rin tutadi. Gimnastika mashg`ulotlari-«yosh avlodni bolalik chog`idan boshlab jismoniy jihatdan sog`lom qilib tarbiyalashni, ularda jismoniy va ma`naviy kuchlarni garmonik tarzda rivojlantirishni ta`minlash» vazifasini hal qilishga yordam beradi. «Gimnastika» yunoncha «gimnos» so`zidan kelib chiqqan bo`lib, «yalang`och» degan ma`noni anglatadi. Shuningdek, yunoncha gimnostike (gummazs-mashq qildiraman so`zidan) so`zining kishi salomatligini mustahkamlash, uni har tomonlama jismonan tarbiyalash va harakat qobiliyatlarini, kuchi, chaqqonligi, harakat tezkorligi, chidamliligi va boshqa xususiyatlarini takomillashtirish uchun ishlatadigan maxsus tanlangan jismoniy mashqlar, uslubiy usullarining tizimi, degan ma`nosi ham bor. Quyidagilar uning asosiy vazifalaridir: Inson organizmi shakl va funktsiyalarini kishiarning jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama takomillashtirishga, salomatligini mustahkamlashga, uzoq-yilar davomida faoliyat ko`rsatib yashashlarini ta`minlashga yunaltirilgan mukammal rivojlantirish. Muxim ko`nikma va malakalarini (shu jumladan, amaliy va sport kunikmalarini) shakllantirish va maxsus bilimlar bilan qurollantirish). Ahloqiy, irodaviy va estetik xislatlarni tarbiyalash. Ko`p asrlik tajriba va jismoniy tarbiya sohasidagi zamonaviy fan yutuqlari asosida yaratilgan gimnastika O`zbekistonda yanada rivoj topdi va keng tadbiq etiladigan bo`ldi. Ayniqsa bolalar va o`smirlarni jismoniy shakllantirishda gimnastikaning ahamiyati katta. Gimnastikaning xilma-xil vosita va uslublari yordamida boshlang`ich jismoniy tarbiya vazifalari muvafaqiyatliroq hal qilinadi, bolalar va o`smirlarda jismoniy hamda harakat qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asos yaratiladi, ularning funktsional va ko`nikish imkoniyatlari ancha kengayadi. Gimnastikaning juda katta gigiena-sog`lomlashtirish ahamiyati bor. Qadimgi dunyoning atoqli mutafakkirlaridan biri Plutarx gimnastikaning sog`lomlashtirish ahamiyatiga baho berib: «Gimnastika meditsinaning shifobaxsh qismidir»-degan edi. Jahon fanining atoqli arboblari bo`lgan rus olimlari I.M. Sechenov, I.P. Pavlov, I.N. Mechnikov, P.F. Lesgaft, V.V. Gorinevskiylar jismoniy mashqlarga, jumladan, gimnastika mashqlariga katta ahamiyat berib, bu mashqlarni hayotiy va faoliyat va ishchanlik qobiliyatini oshirishning, shuningdek sog`lomlashish va faol dam olishning eng yaxshi vositasi deb bilgan edilar. Gimnastika bilan hamma-bolalar-u kattalar, keksalar-u yoshlar, yaxshi tayyorgarlik ko`rganlar-u endi boshlovchilar, sog`lom kishilar-u va, hatto notob kishilar-shug`ullanishlari mumkin. Gimnastika bilan maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarida, maktablarda, o`rta va oliy o`quv yurtlarida, ko`ngilli sport jamiyatlarida, ishlab chiqarish janoblari va davolash pansionatlarida, dam olish oylari va sanatoriylarida, O`zbekiston Armiyasi va flotida ham shug`ullaniladi. Gimnastika bilan ko`plar o`z uylarida radiodan eshitib, televizorlardan ko`rib turib, uy boshqarmalariga qarashli turar joy va hokazolarda ham shug`ullanishganlar. Gimnastikaning bunchalik keng yoyilganligiga sabab uning vositalarining barchaga tushunarli va xilma-xil ekanligida, jismoniy tarbiyaning turli vazifalarini hal qilish uchun mashqlar tanlash imkoniyati katta ekanligidadir. Gimnastika mashg`ulotlarida hayotiy zarur malaka hamda ko`nikmalar orttiriladi va takomillashtiriladi. Gimnastikaning ta`limiy ahamiyati ham juda katta. O`quv topshiriqlari aniq taqsimlanishining shartliligi, harakatlar analizi va sintezining keng ishlatilishi o`rganilgan harakat faoliyatlarining xilma-xil ijro variantlarida murakkablashtirilishi, harakatlarni cheksiz kombinatsiyalash, forma va koordinatsiya jihatidan xilma-xil bo`lgan juda ko`p jismoniy mashqlarni o`rganish-bularning hammasi shug`ullanuvchilarga o`zlarining harakat imkoniyatlarini baholashni va harakat faoliyati umumiy, qonuniyatlarini aniqlab olishni o`rganish imkonini beradi. Gimnastika insonni estetik tarbiyalashning samarali vositasi hisoblanadi. Gimnastika mashqlarini ijro etish texnikasining gimnastikaga xos uslub talab qiladigan darajada mukammal bo`lishi uchun harakatlar ravon va ifodali bo`lishi, ijrochining harakatlari o`ziga yarashadigan, nafis bo`lishi kerak. Gimnastika bilan shug`ullanish natijasida kelishgan qaddi-qomatga ega bo`linadi, gavda tuzilishidagi nuqsonlar tuzaladi, gavdaning ayrim bug`inlari taraqqiyotida ham, umuman gavda taraqqiyotida ham juda yaxshi mutanosiblikka erishiladi. Adabiyotlar Gimnastika. A.M. Shlemin, A.T. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent. www.ziyonet.uz www.uzdji.uz (O`zbekistonDavlat Jismoniy tarbiya instituti) Yüklə 67,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|