Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
312 O O böyüg oglan çehdi goydu öz yerine, oldu padişah. (O böyük qardaşı çıxarıb özü yerinə keçdi və padişah oldu) O arığ atı getirem verem Muhammede (O zəyif atı gətirim, verim Məhəmmədə)[4, 158]. 4) Sual sifətləri: Obyektlərə sual məqsədilə istifadə olunan sifətlərdir. Standart Azərbaycan türkcəsində Nə? Necə? Nə təhər? Hansı? Neçənci? Necə? Nə qədər? Haralı? kimi sifətlər sual sifətləri olaraq istifadə olunmaqdadır. Bölgə şivəsindədə Gaş? Hansı? Ha? Hangi? Ne? Nice? kimi sözlərin standart Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi sual sifəti olaraq istifadə olunduğunu görürük. Gaş Deyib “gaş” bacısınız? (Deyib “necə” bacısınız?) Hansı, he Der “hansı camış?” Der “a orda ağ boynuzlu camışdı” (Deyir “hansı camış?” Deyir “Odur ordakı, o buynuzlu camışdır”) Hangi Dedi “görətdəginən hangi ücüree girdi” (Dedi “gözətlə, bax gör hansı otağa girdi”) Ha Ha yanda harb ediller? (Müharibə hansı tərəfdədi?) Ne “Bu qadın ne işin saabıydı ki bunu bele yapıplar?” (Bu qadın nə günah işlədib ki, bunu bu hala salıblar?) “Böyün nə iş görüpsən?” (Bu gün nə iş görmüsən?) Nice Dedi “Nice kimin oğlusan? Da filan padişahın oğlusan” (Dedi “Necə? Kimin oğlusan? Filan padişahın oğlusan”)[4, 161]. 5) Belirsizlik sifətləri: Obyekti belirsiz olaraq bildirən sifətlərdir. Bu sifətlər obyektlərin xarici görünüşünü, onların sayını, miqdarını qeyri-müəyyən olaraq bildirir, ancaq qeyri-müəyyən şəkildə ifadə edərlər. Standart Azərbaycan türkcəsində az, çox, xeyli, bir qədər, bir neçə, biraz, bəzi, hamı, başqa, hərbir, bir çox, filan, hər cür qeyri-müəyyən sifətlər olaraq istifadə olunan sözlərdir. Bölgə şivəsində isə standart Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi başqa, bir, bi, filan, filen, pilen, her, nice, şağarama kimi isimlər qeyri-müəyyən sifətlər olaraq istifadə olunur. Başğa “Başğa adam gələmməz” (Başqa heç kim gələ bilməz) 313 Erkehler başqa odada qızın sağdıc solducu, onnar da başga odada hına goarlar. (Kişilər başqa otaqda, qızın sağdışı və soldışı başqa otaqda, onlar orada xına çəkirlər) Bir, bi Bir dene şah varıdı (Bir şah var idi) Zamanın zamanında bi padişah varmış. (Bir zamanlar bir padşah varmış) Bahıfdı ki, bi keçel nenesiynen bir öküzü qoşup sürüb. (Baxıb ki, bir keçəl nənəsi ilə birlikdə bir öküzü qoşub sürür) Bahıblar, yoldan bir dəvə gidip. (Baxdılar ki, yoldan bir dəvə keçir) Filan, filen, fulen Da filan padişahın oğlusan. (O filan padşahın oğlusan) Bu geldi gördü ki, filen yerde filen hücree girdi. (Bu gəldi gördü ki, filan yerde filan otağa girdi) Deyib “pilen yerdedi” (Deyib “filan yerdədir”) Bütün Her köyləri çağırdıh. (Bütün kəndləri çağırdıq) Şağarama Yayın gününde, şağarama yayın günündebabası padişahmış. (Yay günü, bir yay günü atası padşahmış)[4,168]. Və sair bu tipli nümunələrlə biz tək kökəndən yaranmış iki ləhcə arasındakı fərqləri qısa nümunələr ilə də olsa aydınlaşdırmağa çalışdıq. Eləcə də, əlavə olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, Qars zonasında Azərbaycan dili ilə türk dili arasında qarışıq xarakterli şivələr yerləşir. Həmin arealda dialekt sistemlərinin təsirliliyi qarşılıqlıdır. M.Ergin bu barədə yazır: “Doğu Anadolunun konuşma dili Azeri, yazı dili tabii, Türkiyə Türkcəsidir... Azeri türkcəsinin hususiyyetleri ve tesiri Karsdan başlayarak Samsun-Sivas-İskenderun çizgisine, bazan da, orta Anadolunun içlerine kadar hiss edilir. Fakat bu tesir doğudan batıya doğru gittikce zayıflar. Anadolunun en koyu Azeri Türkcesi bölgesi Kars vilayetidir” [5, 602]. Azərbaycanlılar Qars vilayətində başlıca olaraq Sürmeli çuxurunda, Arpaçay qəzasında və mərkəzə bağlı bəzi kəndlərdə yerləşmişlər. Azərbaycanlılar, sünni olan Qars yerliləri və tərəkəmələri tərəfindən daha çox “şic” adlandırılırlar. Nadir halda “əcəm” təbiri də işlənir [5,720]. 314 ƏDƏBİYYAT 1. Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 1974-1975, 354s. 2. Zeynalov F.Türk dillərində sifətin kateqoriyaları, ifadə formaları. SSRİ təhsilinin 50 illiyinə həsr olunmuş konfransından tezis və məruzələr, 1972 3. Leyla K. Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul, 1996, 204 s. 4. Hüsna K. Kars ve Iğdır Azerileri ağzı. Yüksek lisans tezi, Erzurum, 2010, 492 s. 5. Türkiye türkçesi ağız araştırmaları çalıştayı bildirileri. Ankara, 2009, 883 s. Nuranə Həsənova AZƏRBAYCAN DİLİNİN HƏRBİ LEKSİKASININ ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ BEYNƏLMİLƏL TERMİNLƏRİN ROLU Dünya inkişaf etdikcə ayrı-ayrı elmi-texniki sahələrə aid yeni-yeni anlayış və məhfumlar yaranır ki, bunların hamısı da dil vahidləri ilə işarələnir, dilin terminoloji qatının zənginləşməsinə səbəb olur. Dilin ümumi leksik qatı kimi, onun terminoloji sistemində də daimi yeniləşmə və zənginləşmə prosesi özünü göstərir. Bu mənada, bu inkişaf paralel olaraq dilimizin hərbi leksikasında da müşahidə olunur. Silahlı mübarizənin tarixi götsərir ki, hərb işi bəşəriyyətin inkişafının ilkin mərhələsində gündəlik məşğuliyyət olmaqla bərabər, həmçinin hər cür siyasi problemin və münaqişənin həllində mühüm və yeganə vasitə olmuşdur. Əmin- amanlığa və sülh razılıqlarına qədər bütün döyüşlər, vuruşmalar, qanlı çarpışmalar, silahlı qüvvələrin praktik nümayişi daha böyük üstünlüyə malik olmuşdur. Döyüş fəndlərinə yiyələnmək, silahla davranmaq, at çapmaq düşmənlə təkbətək döyüşdə özünü müdafiə hər kəs üçün həyat uğrunda mübarizə amilinə çevrilmişdir. Belə həyat tərzi, təbii ki, xüsusi leksik vahidlərin formalaşmasını zəruri edirdi. Bunun nəticəsi olaraq, vaxtilə milli zəmində yaranmış hərbi terminlərin bazasızaman keçdikcə regional və müasir mərhələdə beynəlxalq səviyyədə öz dairəsini genişləndirir. Azərbaycan dilçiliyində hərbi leksikanın araşdırılma meyilləri son dövrlərin hadisəsidir. Türk xalqlarının klassik söz sənətkarları müxtəlif dövrlərdə yazdıqları əsərlərində ayrı-ayrı hərbi terminləri kifayət qədər işlətsələr də, bu terminlərin sistemləşdirilməsi, az və ya çox dərəcədə linqvistik xarakterinin Həsənova Nuranə - Bakı Slavyan Universitetinin magistrantı. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|