47
«кипчакская группа наших дней с историческим памятником «Кодекс
куманикус», хотя и подходит ближе к киргизскому наречию, ничего общего с
означенными признаками теперь уже не имеет». В действительности через
много выдающийся советский тюрколог Н.Баскаков, классифицируя
тюркские, отметит, что «современные тюркские языки могут быть в
историческом аспекте их образования разделены на две большие группы или
ветви: западнохуннскую ветвь тюркских языков и восточнохуннскую ветвь
языков, которые в основных своих чертах совпадают и с географическими
границами современного их расселения на территории Европы и Азии».
Н.Баскаков включает кумыкский язык в кыпчакско-огузскую подгруппу
кыпчакских языков западнохуннской ветви, а киргизский язык в киргизско-
кыпчакскую группу восточнохуннской ветви тюркских языков. И кумыкский,
и киргиский языки имеют определенные схожие кыпчакские элементы, но по
историческим и лингвистическим признакам относятся к разным ветвям.
Таким образом, Бекир Чобанзаде за несколько десятилетий ранее уже
заметил эти различия в противовес всем существующим до тех пор
классификациям тюркских языков. В конце статьи Бекир Чобанзаде
утверждает, что кумыки – это «оторвавшаяся часть балкаро-карачайских
тюрок, на что указывают, кроме языковых фактов, многочисленные
предания, сохранившиеся среди современных кумуков» (262-263).
Бекир
Чобанзаде
является
автором
первой
грамматики
крымскотатарского языка – «Къырымтатар ильмий сарфы».А.М.Эмирова о
значении монографии пишет: «Читая сегодня научную грамматику
крымскотатарского языка Б.Чобан-заде, нельзя не заметить обширных знаний
ученого в области общего языкознания и тюркологии, его стремления
применять достижения европейского и русского языкознания к анализу
тюркских языков».
дин из организаторов Всесоюзного тюркологического съезда 1926,
выступил на нем с двумя докладами: «Взаимоотношения тюрко-татарских
языков», «Принципы составления научной терминологии на тюрко-татарских
языках».
Н. А. Баскаков. К вопросу о классификации тюркских языков //
Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. - Т. XI. Вып. 2. - М.,
1952. - С. 121-134 www.philology.ru
48
Qüdsiyyə Qəmbərova
BƏKİR ÇOBANZADƏNİN “TÜRK-TATAR DİALEKTOLOJİSİ”
ƏSƏRİNDƏ TÜRK-TATAR ŞİVƏLƏRİP ROBLEMİ
Azərbaycan xalqının tarixinə ziyalı terroru kimi daxil olmuş 1937-ci ilin
qurbanları sırasındakı dilçilərdən biri də əslən Krım tatarlarından olan
B.Çobanzadədir. O, 1924-cü ildə yeni türk əlifbasına keçid komissiyasının rəhbəri
S.Ağamalıoğlunun Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin dəvəti ilə
Bakıya gəlmişdir. Həmin ilin sentyabr ayından Bakı Dövlət Universitetinin Şərq
fakültəsində həm dekan, həm də Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri
və professoru vəzifəsinə təyin edilir.Bilavasitə universitetdəki elmi və pedaqoji
təcrübəsinin nəticəsi olaraq professorun 1927-ci ildə Azərbaycanı Tədqiq və
Tətəbbö Cəmiyyətinin nəşriyyatı tərəfindən “Türk-Tatar dialektolojisi” əsəri
çapdan çıxır.Bu əsər geniş elmi ictimaiyyətə, nəhayət ki, 80 ildən sonra -2007-ci
ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyevin “Azərbaycan dilində latın
qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında “ 12 yanvar 2004-cü il
tarixli sərəncamı ilə yenidən nəşr olunmuşdur.Əsəri şərti olaraq iki hissəyə -1)türk-
tatar şivələrinin elmi-nəzəri məsələlərinə 2) türk-tatar şivələrindən nümunələrə
bölmək olar.Tədqiqat işinin sonuna həmçinin türk-tatar şivələrinə aid ədəbiyyat
siyahısı əlavə edilmişdir.Müəllif əsərin” Başlanğıc” hissəsində “Lisaniyyət
sahəsində canlı şivələrin tədqiqi birinci yeri tutmaqdadır” yazmaqla bu işin
aktuallığını əsaslandırıb diqqəti bu vacib məsələyə yönəldir.Professor
B.Çobanzadə təmsil etdiyi cəmiyyətin məramını və konkret olaraq onun üzərinə
qoyduğu məsuliyyətdən bəhs edir:”Azərbaycan Şərq fakultəsində iki saatlıq bir
seminardan ibarət olan türk-tatar dialektolojisi kursu canlı mətnlər və çox dəfə
dürlü şivələrdə söyləşən tələbələrin öz ana şivələrindən topladığı material üzərində
yapılan lisani və mümkün olduğu qədər müqayisəli təhlil üzərində
qurulmuşdur”(1,159). Alim bu işin xeyli çətinliklər içərisindən keçməsini
şərtləndirən iki tutarlı səbəb qeyd edir:Şərq fakültəsinin ibtidai kitabxanaya sahib
olması və tələbələrin az dil bilməsi. Göründüyü kimi,bu əsərin yazılması zəruri bir
ehtiyacdan qanaqlanmışdır. Professor kiçik girişdən sonra əvvəlcə “dialekt”və
“dialektoloji” terminlərinin mahiyyətini açmağa çalışır: ”Türk –tatar dillərini
meydana çıxaran və mənsub olduqları daha geniş Altay lisan ailəsindən ayıran
amillər nə isə , türk- tatar şivə və ləhcələrini də meydana amillər eynidir (1,160).
Alimin gəldiyi qənaətə görə,bu amillər üç qrupda birləşir: 1)üzvi 2)coğrafi
3)ictimai. Bu fikirlə tamamilə razıyıq ki, hər bir dilin genetik əsası, ərazi-coğrafi
məkanı və ictimai əsası olmalıdır. Beləliklə, B.Çobanzadə türk-tatar şivələrinin
təşəkkül tarixini "VII əsrdə və bundan da əvvəl”ə aid edir. Onun mülahizələrinə
Qəmbərova Qüdsiyyə – AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işçisi, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru.
Dostları ilə paylaş: |