Grigoriy kalendari
Yüklə 108 Kb.
|
|
GRIGORI KALENDARI REJA: Grigoriy taqvimi haqida tushuncha Grigoriy taqvimning joriy etilishi Grigori kalendari Eramizning 324-yili Rim imperatori Konstantin xristian dinini davlat dini deb e`lon qildi. Beruniy yozadi: Qustaniin (336- 337). U xristianlikni birinchi qabul etgan podshoh, Istanbul devorlarini bino ctgan. Pods`iohligining birinchi yilida onasi Nilino (Iso payg`ambar osilgan) salib tayog`ini qidirdi va oxir topdi O`n toqqizinchi yilida din rahbarlari Nikiyada to`planib, xristian dini qonunlarini tuzdilar. (... podshohlik muddati 21 yil). 325-yilda Nikiyada chcrkov yig`ini o`tkazildi. Unda butun xristian dunyosi uchun bahorgi teng kunlik 21-martga to`g`ri keluvchi Yuliy taqvimini qabul qilindi. Nikiya safarida barcha xristian mamlakatlari uchun pasxa bayramining vaqtini hisoblash qoidalarini ishlab chiqadi. Bu qoidaga binoan xiistianlar pasxasi birinchi bahori to`lgan oydan keyin kcladigan birinchi yakshanbada, ya`ni eski stil Yuliy taqvimi bo`yicha 21-martdan keyin keladigan birinchi to`lgan oydan keyingi yakshanbada tiekin 25-apreldan kechikmasdan) bayram qilinishi zarur bo`lgan. Sobor o`tkazilgan kun haqiqatdan ham bahorgi kun - tun tengligi kuni 21-martga to`g`ri kelgan edi va dindorlar Yulian taqvimini aniq vaqt hisobi deb hisoblashgan va doim shunday bo`ladi deb o`ylashgan edilar. Biroq Yuliv taqvimi chinakamiga aniq taqvim emas. Bu taqvimga asoslangan fuqaro yili tropik yildan iarq qilav edi. Agar haqiqatda shamsiy yil 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniyada teng bo`lsa, bu laqvim silni 365 kun 6 soat hisoblardi. Buning natijasida u har yili vaqt hisobida 11 daqiqa 14 soniyaga vato qilardi. Vuliv Siczar taqvimidan xato yig`ilib borib 128 yilda 1 kunni, 384 kunda 3 kunni, 1280 vilda es;-i (er;imizning XVI asrida kelib) 10 kunni tashkil etardi. Yulian taqvimidagi noaniqlik XIV asrda aniqlangan edi. 1324-yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigorya imperator Andronik Ilga murojaat etib. bahorgi tengkunlik 21-martga to`g`ri kelmasligini pasxa bayrami asta-sekin ortga surilib ketishini bildirgan edi. Shutting uchun u taqvimni tuzatib, pasxani belgilab olish lozim deb bisoblar edi. Ammo imperator islohotni amalga oshira olmasligini ba`zi provasias cherkovlari bilan kelisholmasligini e`tiborga olib, Girigor taklifmi rad etdi. Bu taqvimdagi noaniqlik XIV asrning birinchi yarimida Vizantiyada yashagan grek olimi Matwey Vlastar ham ta`kidlagan edi. Yuliy taqvimining xaiosi natijasida haqiqiy bahorgi tengkunlik vaqti taqvim vaqtiga to`g`ri Pasxa bayrami - krestga tortilgan Isoning mo`jizaviy tiriliishi xotirasiga bag`ishlangan bayramdir.Shu tariqa, ma him chora ko`rish - taqvimni tuzatish, uni isloh etish ehtiyoji tug`iladi. Bu taqvimni isloh etish lozimligini katolik cherkovi ayollari ham tushunib yetgan edilar. XIV asrda papa Klemeni IV ham aytgan edi. 1414-yihung martida taqvim masalasi kardinal Fer de Ale laklifi bilan muhokama etildi. (Kardinal lotincha - katta bosh, katolik cherkovida Rim papasidan ao`nggi oliy ruhoniylik martabasi - Papaning kengashchisi). 1437-yilda Bazel safarida ham shu asosiy muammo sifatida ko`rib chiqildi. Bu yerda uyg;onish davrining buyuk olimi filosof Nikolay Kuzanskiy (1401-1464y) o`zining taklifi bilan chiqish qildi. 1-475-yikia papa Sikst IV taqvim islohoti va pasxani o`z vaqtida nishonlash bo`yicha islohot boshladi. Buning uchun u Rimga taniqli nemis astronomi va matematigi Regimontni (1436-1476 y) taktif etdi. Ammo olimning lasodifiy o`limi tufayli bu islohot to`xtab qoldi. XVI asr boshlarida ham taqvim islohoti masalalari Lateranskiy (1521-1517 y) va Tredenskiy (1545-1563 y) davrlarida safarda ko`rib chiqildi. Hatto Yevropada tanilgan Nikolay Kopcrnik (1473-1545 y) ham Rimga taklif etildi. Ammo (Copemik bu taklifni rad etdi. Bunday islohot 1582—yili Rim papasi Grigoriy XIII tashabbusi bilan o`tkazilgan. Maxsus komissiya tashkil etilib. uning tarkibiga astronomlar va ruhomylar, shuningdek Bolon universitetining o`sha vaqtdagi mashhur astronomiya va matematika fanlari professon Ignatiy Dantenni (1536 - 1586y) kiritdi. Bu komissiyaga yangi laqvim loyihasini ishlash topshirildi. Barcha lakliflar variantlari bilan tanishib chiqqan komissiya Frudje shahar tibbiyot universiteti o`qituvchisi. italyan matematigi, astronom va vrach Aloiziy Luidje Lilio (1520-1576 y) 1576 yili taklif eigan laqvim isloholi qoidalarini ko`rib chiqdi va ma`qulladi. (Bu vaqtga kelib Lilio vafot etgan edi). Fuqvim islohotining maqsadi bahorning boshlanishi taqvimdagi 11-martdan 21-martga ko`chirishdan, uni yana 2l-martdan boshlanadigan qilishdan, ya`ni 10 kunlik xatoni tuzatish va keyinchalik bunday vaioning takrorlanmasligiga yetishishdan iborat boigan. Komissiya tomonidan ishlab chiqilgan yangi laqvim Grigoriy taqvimi (yoki Yuliy taqvimidan eski stildan farqlash uchun, yangi stil) deb atalgan. Lilio variamini 1582~>lining 24-fevralida papa Grigoriy XIII qabul qildi va maxsus bulla chiqarib, ■>anoq kunlarini 10 kun oldinga. 1582-yilning 4-oktyabr deb hisoblandi. Taqvimga o`zgartirish kiritish mseha qiyin kechdi. Buning uchun tropik yil uzunligini bilish kerak edi. Bu vaqtgn kelib. nemis astronomi va matematigi Erazm Reyngoidning (1511-1553 yillarda) 1551 yilda "IVuss jadvali" nashr qilingan edi. Unda tropik yilning davomiyiigi 365 kun 5 soat 49 daqiqa 16 soniya bo`lib, hozirgi vaqtdan 30 soniya kam edi, xolos. Bu yil uzunligi Yuliy taqvim yilining uzunligidan yiliga 10 daqiqa 44 soniya, 135 yilda 1 sutka, 400 yilda 3 kundan ziyodroq farq qilardi. Demak. Yuliy taqvimi xaiosini to`g`rilash uchun bar 400 yilda vaqt hisobidan 3 kunni chiqarib tashlab uirishgn qaror qilingan. Yuliy taqvimi bo`yicha har 400 yilda 100 ta kabisa yili bo`lishi kerak edi. Islohotni amalga oshirish uchun. demak 400 yii ichidagi kabisa yillar sonini 97ga tushirish kerak. Li>viha avion l.ilio Yulis taqvimidagi yuzlik sonlarni 4ga bo`linmaydigan asriy yillarni oddiy yil hiMibUislini taklit qilgan edi. Demak, yangi taqvim bo`yicha yuz yilliklarni bildiruvchi sonlarniga 4 ga qoldiqsiz bo`linadigan asr yillarigina kabisa yillarifa qo`shiladi. Masalan 1600-2000-2004-2008 va boshqa yillar ana shunday yillardir. 1700-1800-1900-2100 kabi yillar oddiy yil hisoblanadi. Shunday qilib, Grigoriyning taqvimi islohotidan keyin taqvim yili tropik yilga yaqinlashdi. Bu taqvim ancha aniq taqvim. Lekin u ham bari bir, tropik yildan 25 soniya farq qiladi. Endi bu taqvimning xatosi yig`ilib 1 kunga yetishi uchun 3300 yil kerak bo`ladi. Grigoriy taqvimi o`z afzalliklariga qaramay dunyoda tez tarqala olmagan. Yüklə 108 Kb. Dostları ilə paylaş:
|