Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Umaş birən
- Aftəniş
- Kuştoy
- Kuştəncin – «
- Rusmu
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 82 82 ikinci tərkib hissəsi qodun formasındakının eynidir. Çeydun və qodun sözlərində ikinci tərkib hissəsi (dun) eynidir: Ev heyvanlarının adlarında «c» və «ç» fonemləri üzrə fərqlənmə özünü göstərir. Çisband-cisband (Məl.) – «qoyun»; cisola- çisola (Məl.) – «buzov» və s. Cey və qo formalarını eyni sözün iki müxtəlif variantları hesab etmək olar. Müq.et: azərb. əd. camış – azərb. dial. gamış. Məlhəm şivəsində qeydə alınan bəzi sözlər digər şivələrdə tam fərqli fonetik cilddə işlənir. Belə sözlərdən bəzilərini nəzərdən keçirək. Umaş birən «qarışmaq» (Məl.). Bu fel Abşeron və Lahıc ləhcələrində «amuc birən» formasında işlənir. Giryə «ağlaşma» (Məl.). Abşeron ləhcəsində «aqlaş, ağlaş» kimi işlənən bu söz Azərbaycan dilindən alınmadır. Məlhəm şivəsindəki «giryə» sözü tat dilinə məxsus spesifik sözdür. Bu sözün digər İran dillərində işlənən variantları ilə müqayisəli təhlil əsasında sözün spesifik və ya ümumiran mənşəli olması haqqında nəticə çıxarmaq mümkündür. Lahıc ləhcəsində hərey zərən birləşməsi «ağlamaq» mənasındadır. Məlhəm şivəsində isə bu məna giresdən sözü ilə ifadə olunur. Məlhəm ləhcəsindəki giryə və giresdən sözləri eyni kök əsasında düzəlmişdir. Hərey forması girey sözünün başqa fonetik variantıdır. Firmundə soxtən «aldatmaq». Məlhəm şivəsində işlənən bu söz Abşeron və Lahıc şivələrində istifadə olunan aldatmış soxtən sözündə hansı dəyişikliklərin baş verdiyini çox gözəl nümayiş etdirir. Azərbaycan tatlarının müxtəlif ləhcə və şivələrində işlənən birinci tərəfi Azərbaycan dilindən alınma feli sifət, ikinci tərəfi isə tat dilinə məxsus köməkçi fellə ifadə olunan analitik fellərdə maraqlı xüsusiyyətlər aşkara çıxır. Birinci Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 83 83 tərəf, bir qayda olaraq, -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi ilə əmələ gəlmiş feli sifətlə ifadə olunur. Məsələn: alışmış birən «alışmaq, öyrəşmək»; allanmış birən «aldanmaq»; aldatmış soxtən «aldatmaq»; axmiş birən «axmaq»; aqnamiş birən «ağnamaq»; inanmış birən «inanmaq»; inanmiş soxtən «inandırmaq» və s. Ohunçuluq «dəmirçilik» (Məl.). Lahıc şivəsində «dəmirçilik» mənası həngəri sözü ilə verilir. Nəzərə alsaq ki, bu ləhcədə həngər sözü «dəmir» mənasındadır, deyə bilərik ki, bu sözlərdə də g~ç əvəzlənməsi baş vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, həm ohunçuluq, həm də həngəri sözləri qəd. İran ahəngər «dəmirçi» sözü ilə bağlıdır. Tat dilinin Məlhəm şivəsində işlənən spesifik sözlərdən bir qismi söz birləşməsi əsasında formalaşmışdır. Bunlar quruluşca mürəkkəb sözlərdir. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirək. Aftəniş – «günbatan». İki tərkib hissəsindən ibarətdir: aftə – «günəş» + niş «oturmaq», «batmaq». Aftəxis – «günçıxan, gündoğan». Eyni model əsasında formalaşmışdır (xis – «qalxmaq, doğmaq»). Kuştoy – «bozbaş». Kuşt «ət» və oy «su» tərkib hissələri əsasında təşəkkül tapmış mürəkkəb sözdür. Sərmizi – «süfrə», hərfən: «stolüstü». İzafət birləşməsi əsasında formalaşmış (sər «baş» burada: «üst», miz «stol») mürəkkəb sözdür. Kuştəncin – «qiyməkeş». Birinci tərkib hissəsi barəsində biz artıq danışmışıq (bax: kuştoy). İkinci tərkib hissəsi ənci «doğramaq» felindən ibarətdir. Ancaq qeyd etməliyik ki, həmin alətdən əti döyməkdən ötrü istifadə edirlər. Ardəvic – «ələk». Ardə «un» və vic «ələmək» sözlərinin birləşməsi əsasında formalaşmışdır. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 84 84 Vəlq – «yarpaq» (Abş., Lah.). Müq.et: fars., dəri. barq; kürd. belq (KRS, 300); tal. livə (TRAL, 237). Sonuncu sözün tat. vəlq sözü ilə ümumi və yaxud səs əvəzlənməsi kimi yozula bilən səsləri var. Amma bu formaların eyni mənşəli sözlər olduğunu tam qətiyyətlə demək olmur. Talış dilində daha bir söz var: palqə. O, formaca vəlq sözünə yaxındır, amma başqa mənadadır («yaşıl budaq», «pöhrə»). Fonetik cəhətdən ona yaxın olan sözü puştu dilində tapırıq: pəna «yarpaq». Rusmu – «sap» (Abş., Lah.). Müq.et: rusmə «ip», tal. «sap, ip, kəndir». Varə – «sap» (Abş., Lah.). Başqa iran dillərində məlum deyil. Riştə – «sap» (Məl.). Müq.et: dəri. riştə (RPDS, 385). Beləliklə, aparılan axtarış və müqayisələr göstərir ki, tat dilinin lüğət tərkibində dil mənsubiyyəti baxımından müxtəlif mənşəli sözlərə rast gəlmək olur. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 85 85 II FƏSİL TAT DİLİNDƏ SÖZLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK VƏ STRUKTUR XÜSUSİYYƏTLƏRİ Tat dilində çoxmənalı sözlər. Polisemiya və ya çoxmənalılıq sözün bir neçə mənanı ifadə etməsi hadisəsidir. Sözün həmin mənalardan hansını bildirməsi onun başqa sözlərlə əlaqəyə girməsi nəticəsində təyin edilir. Çoxmənalı sözün mənaları arasında müəyyən semantik əlaqə olur. Bu semantik əlaqə həmin mənalar arasında əsas olur və müxtəlif mənalara müvafiqliyi ilə səciyyələnir. Çoxmənalı sözlərin mətndə işlədilməsi imkanları onların ifadə etdiyi müxtəlif mənalarla şərtlənir. Çoxmənalı sözlər müəyyən cəhətdən bir-birinə oxşar əşya, əlamət və hərəkətləri bildirən söz qruplarıdır. Bu halda eyni bir söz müxtəlif mənaları ifadə etmiş olur. S.Cəfərov sözün ilkin mənasından əmələ gələn yeni mənaları onun məna çalarlığı adlandıraraq yazır: «Müxtəlif məna çalarlığına malik olan sözlərə çoxmənalı (polisemantik) sözlər deyilir» (33, 18). Sözün çoxmənalılığı onun mətndə müxtəlif mənalarda işlənməsində təzahür edir. Çoxmənalılıq dilin tarixi inkişafı prosesində yaranmışdır. «Müəyyən denotatı adlandırmaq üçün işlədilən söz işarəni fonomorfoloji qabığını dəyişmədən başqa bir məfhumla da əlaqələnməsi olduqca mürəkkəb psixoloji və qnoseoloji aktdır ki, dilin öz təbiətində var olan xüsusiyyəti üzə çıxaran bu proses insanın müəyyən intellektual səviyyədə dayanmasını tələb edir» (132, 153). M.Falkoviç qeyd edir ki, «Çoxmənalı sözlər bu və ya digər sözün müxtəlif mənalarının bir əsas məna ətrafında Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|