Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Anqul//ənqul
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 89 89 Çoxmənalılıq hadisəsinə əsaslanaraq, müəyyən konkret dilin leksik zənginliyi haqqında mülahizə söyləmək mümkündür. Bu leksik-semantik hadisə çox vaxt sözün işlənmə dairəsinin genişlənməsi ilə yaranan prosesdir (99, 146). Çoxmənalılıq tədricən baş verir. Yəni, söz əvvəl bir mənaya malik olur. Lakin zaman keçdikcə müxtəlif səbəblər nəticəsində söz yeni mənalar qazanır. Bu cəhət bütün sözlərə aid deyil. Sözlərin yalnız müəyyən bir qisminə çoxmənalılıq xasdır. Leksik vahidlərin məzmun planı ilə ifadə planı arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Başqa sözlə desək, məzmun və ifadə forması arasında müvafiqlik axtarmaq düzgün deyil. Söz tarixi inkişaf prosesində çoxmənalılıq kəsb edir. Çoxmənalı sözün bütün mənaları ümumi semantik əsasa malik olur: bu mənaların hamısı bir leksemin tərkibinə daxil olur… Çoxmənalılıqda söz həqiqi və məcazi mənaya malik olur. Sözün həqiqi mənası bilavasitə əşyaya yönəldilmiş olur. Həqiqi məna motivləşmiş və motivləşməmiş ola bilər (140, 303). Çoxmənalı sözlərin əsas və sonrakı mənalarını təyin etmək üçün onların mənaları arasındakı oxşar və fərqli cəhətlər müəyyənləşdirilir. Bu zaman sözün ifadə etdiyi məfhumların zaman baxımından daha əvvəl və daha sonrakı olması da nəzərə alınır. «Ümumi məna sözdəki bütün mənaları ehtiva edir. Bu ümumi və zəruri məna xüsusi və təsadüfi mənalara qarşı qoyulur. Çoxmənalı sözün bütün mənaları məhz bu ümumi məna zəminində birləşib, bir-biri ilə əlaqələnir. Sözün ümumi mənası onun bütün işlənmə məqamlarında sabit, dəyişməz qalır. Bu mənaya «semantik invariant» demək mümkündür. Ümumi məna sözün nüvəsini təşkil edir (140, 304). Anqul//ənqul. Tat dilində anqul//ənqul sözünün üç mənası qeydə alınır: 1) yumru sarılmış ip, sap; 2) düyün; 3) Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 90 90 boxça. Bu üç məna arasında ümumi mənanı tapmağa çalışaq və mümkün əlaqəni aydınlaşdıraq. Ümumi məna çox vaxt ilkin, yeni sözün əldə etdiyi digər mənalar əlavə, ikinci məna olur. Yəni, sözün əldə etdiyi digər mənalar ilkin mənadan inkişaf edir. Belə olan halda, «yumru sarılmış ip», «boxça» realiyalarının tarixən düyün məfhumundan sonralar yaranması heç bir şübhə doğurmur. Deməli, çoxmənalı sözün mənalar cərgəsində birinci yerdə «düyün» mənası durur. Bu, ilkin mənadır. Düyün iki və daha artıq ilmək yeri, bir-birinə bağlanmasından əmələ gələn yumru ilmək yeri, habelə ipin özünün ilmək halına salınmış yeridir. Təbii ki, daha qədim dövr nəzərə alınarsa, ipin yaxud sapın düyünlənməsindən alınan ilgək yeri mənasını da bir kənara qoymaq lazım gəlir. Yəni, düyün sözü sapın, ipin, kəndirin hazırlanmasından alınan «ilgək yeri» mənasını da bir kənara qoymaq lazım gəlir. Yəni, düyün sözü sapın, ipin, kəndirin hazırlanmasından əvvələ təsadüf edəcəkdir. Düyün sözünün semantikasında müxtəlif şeylərin (xüsusi halda iplərin) bir-birinə ilişməsi, birləşməsi və bu birləşmə, ilişmə yeri haqqında informasiya var. Düyün sözünun Azərbaycan dilindəki düymək feli ilə bağlılığı vardır. Bu felin kökü «düy»dur. Düymək felinin məcazi mənası «bağlamaq, calamaq»dır. İran dillərində düyün sözünün daha geniş yayılmış variantı gir köklüdür. Bu kök «yumruluq», «dəyirmilik», «topalıq», «girdəlik» semlərini daşıyır. İran dillərində ağacın gövdəsindəki budaqların çıxdıqları yer də anqul//anqıl adlanır. Eyni yerdən çıxan budaqların sayı çox olduqda düyün daha möhkəm, qarışıq və topa olur. Çoxlu sayda ipin bağlanması zamanı da eyni hal müşahidə edilir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, anqul sözünün əsas mənası düyün, düyün yerinin topalığı, yumruluğu və düyündə çoxelementlilikdir (məs. iplər). Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 91 91 Anqul yumru şəkildə sarılmış ipə də deyilir. Bu məna düyün sözünün əsas mənasından irəli gəlir. Uzun ipi bir yerə toplamaq, yumrulamaq, bağlamaqdan alınan yeni məfhuma düyünlə oxşar cəhətlərinə görə bu ad verilmişdir. Bu adın verilməsində məhz sapın sarınmasının da rolu var. Təsadüfi deyil ki, düyün sözünü izah edərkən ipin, sapın bir-birinə calanması əsas götürülür. Boxça dördkünc və ya düzbucaqlı şəklində parçanın üstünə müəyyən şeyləri topladıqdan sonra onun çarpaz uclarını bir-birinə düyünləməklə alınan şeydir. («Boxça. İçinə dəyişək, parça və s. qoyulub bükülmüş bağlama») (ADİL, I, 298). Deməli, boxça son düyünləmə prosesində əldə olunduğu üçün ona da «anqul» adı verilmişdir. Puştu dilində düyün sözünün bir mənası kimi buğça, boxça da verilmişdir (RPDS, 705). Aparılmış təhlil göstərir ki, tat dilində anqul çoxmənalı sözdür. Onun hər üç mənası arasında əlaqə var. Talış dilində quruyub bərkimiş torpaq parçasına (kəsək) anqülü deyilir (225, 40). Bu söz də eyni əsasdan yaranmışdır. Tat dilindəki vəşundan sözünün «yaymaq, açmaq (xəmiri)»; «qaytarmaq (qusmaq)»; «yunu açmaq, daramaq» mənaları var. Vəşundan çoxmənalı sözdür. Sözün birinci və üçüncü mənaları arasındakı əlaqə aydın görünür. Burada topa şəklində olan şeyi yaymaq, topanı ayırmaq mənası əsasdır. Əlbəttə, xəmiri yaymaq «kündəni yastılamaq» anlamını da verir. Lakin əsas məna məhz «açmaq», «yaymaq» və «təmizləmək»dir. «Qusmaq» mənasının qeyd olunan ümumi məna ilə bağlılığını aydınlaşdırmaq bir qədər çətindir. Yunu açmaq, daramaq prosesinin təmizləmə xüsusiyyəti var. Darama və açmada artıq şeylər, zir-zibil yundan çıxarılır. Qusmaq da orqanizmdə olan zərərli maddələrin xaric edilməsi prosesidir. Fikrimizcə, qeyd olunan mənalararası bağlılığı bununla izah etmək mümkündür. Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|