Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 73 ana dilində yaradırdı. Böyük çətinliklər, ağırlıqlar olsa da, xalqın döyünən ürəyi, vuran əli ədəbiyyatı, milli məfkurəni yaşadırdı. Keçmiş Sovetlər birliyi tərkibində olan xalqların ədəbiy- yatı «məzmunu, ideyaları yalnız sosialist dünyagörüşünə əsaslanan» ədəbiyyat kimi fəaliyyət göstərməyə məhkum edildiyindən Azərbaycan sənətkarlarının da yaradıcılıq im- kanları məhdudlaşdırılırdı. Sosializm realizmi metodu qorunub saxlanması tələb olunan ədəbiyyat sosializm quruluşunu, onun müvəffəqiyyətini tərənnüm etməyə məcbur edilirdi və sosializm quruculuğunun hökm sürdüyü Sovetlər birliyinin cəmiyyətini-sosializm cəmiyyətindəki nöqsanları göstərmək, öz fərdi duyğularını ictimai duyğulardan ayırıb, «fərdi yaşantılarını əks etdirilmək istəyindən məhrum idi. Sosializm quruluşunun, kommunist ideologiyasının hökm sürdüyü bir zamanda İkinci Dünya Müharibəsinə sürüklənmiş Sovet ittifaqında müharibə başlandı. Xalq, eləcə də sovet ədəbiyyatının bir qolu olan Azərbaycan sovet ədəbiyyatı «Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün» şüarının ədəbiyyata da aid olduğunu gözəl bilirdi. Bütün ideologiyası, yaradıcılıq imkanları ilə bu şüardan irəli gələn tələblərə cavab verən əsərlər yazırdı. Bununla belə faşizmə nifrət edən, fəlakətlər, ölüm, kabus, müharibə, onları törədənlərə nifrət Azərbaycan şair və yazıçılarına da imkan verirdi ki, milli qürur, milli vətənpərvərlik ruhunu əks etdirən, yadelli işğalçılara, imperialist qüvvələrə qarşı kinini, nifrətini ifadə edən qüvvətli əsərlər yaratsın. Əsərlərində qoyduqları problemlərin bədii həlli onları xalqına, millətinə sevdirirdi. Azad, müstəqil yaşamaq, öz müqəddaratlarını özləri həll etmək, hər hansı imperialist ölkəsinin müstəmləkə boyunduruğuna boyun əyməmək istəyini ifadə edirdilər, humanist, azad, müstəqil yaşamaq arzularına Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 74 çıxanlara qarşı humanizm prinsiplərinə əsaslanaraq kin, nifrət, qəzəb dolu duyğularını ifadə edən, bədii cəhətdən qüvvətli əsərlər yaradırdılar, milli ideologiyalarını da inkişaf etdirmək arzularını həyata keçirməyə çalışırdılar. 40-cı illərin sonlarında Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycana mühacirət edən Balaş Azəroğlu, Hökumə Bülluri, Mədinə Gülgün, Əli Tudə, Söhrab Tahir kimi qələm sahibləri Cənubi Azərbaycan, Təbriz həsrətini öz yaradıcılığında qoruyub saxlamaqla o taylı-bu taylı Vahid Azərbaycan ideologiyasını istər-istəməz öz yaradıcılıqlarında cücərdirdilər. Vətənin bütövlüyü ideyaları şimallı-cənublu Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına xidmət edirdi. Cümhuriyyət dövründə vətəni tərk etməyə məcbur edilmiş Türkiyədə, Qərbi Avropada məskunlaşan yazıçılarımız milli demokratik ideyaları ifadə edən, milli ruhu güclü əsərlər yazır, sovet ideologiyasının təsirindən uzaq Azərbaycan ədəbiyyatını yaradır, inkişaf etdirirdilər. Şimali Azərbaycanda sosialist realizmi metodlarının tüğyan etdiyi bir zamanda bu odun, alovun içində müasir Azərbaycan poeziyası formalaşırdı. Və bu poeziyanı yaradan görkəmli sənətkarlar yetişirdi və onların əsərlərində Azərbaycanın tarixi, təbii gözəllikləri, milli vətənpərvərlik hissləri, azərbaycançılıq hissləri güclənirdi. Cümhuriyyətin alovlu tərənnümçüsü Əhməd Cavad vətənpərvər şeirləri ilə təqiblərə məruz qalır. 1937-ci ildə güllələnir. Öz mübariz milli məfkurəsi, alovlu vətənpərvərliyi, gözəl milli duyğuları ilə sosialist ideologiyalarına sığmayan, azad yaşamaq-yaratmaq eşqilə çırpınan, xalqının öz müqəddaratını özü həll etməsini istəyən, heç bir ideoloci çərçivəyə sığmayan Mikayıl Müşfiq sovet reciminə sığmadığı üçün 1937-ci ildə həbs edildi, 1938-ci ilin əvvəllərində o da güllələndi. Sənət, sənətkar və zaman 75 Belə acınacaqlı taleyi olan sənətkarlarımızın biri də Seyid Hüseyn idi. 1937-ci ildə Sovet İttifaqına düşmən kimi həbs edilərək güllələndi. Lakin bu odlar, alovlar içində ömrünü Azərbaycan haqqında epopeya yaratmağa həsr edən Səməd Vurğun yetişirdi. Nədən şeirimin baş qəhrəmanı, Gah İrandan gəlir, gah da Turandan? -deyən qüdrətli qələm sahibi milli duyğuları, azərbaycançılıq müstəvisi üzərində milli dərkin nümunələrini yaradırdı və istər- istəməz sosialist metodu, sosializm ideologiyası içində elə milli məfkurəvi ideyaları yaşatmış olurdu. İstedadlı qələm sahibləri Ağahüseyn Rəsulzadə, Atababa Musaxanlı, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Qantəmir, Əmin Abid, Əlabbas Müznib, Əli Nazim, Əli Razi, Əhməd Cavad, İsmayıl Katib, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məmmədkazım Ələkbərli, Mikayıl Müşfiq, Mustafa Quliyev, Ömər Faiq Nemanzadə, Ruhulla Axundov, Salman Mümtaz, Seyid Hüseyn, Seyfulla Şamilov, Soltanməcid Qənizadə, Tağı Şahbazi Simurq, Hacıbaba Nəzərli, Hacıkərim Sanılı, Hənəfi Zeynallı, Hüseyn Cavid repressiya qurbanları olmuşlar. Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutan, dramaturgiyada romantik ədəbiyyatın qüdrətli nümunələrini yaradan, bütöv bir silsilə təşkil edən ictimai- siyasi, fəlsəfi şeirlər müəllifidir. Yaratdığı şeirləri, nəzm və nəsrlə qurulan «kəskin münaqişə xətləri ilə seçilən dramatik əsərləri, fikir dərinliyi ilə seçilir, «problematikasının siqləti baxımından dünya dramaturgiyasının bir sıra nümayəndələrinin yaradıcılığı ilə müqayisə edilə bilən» sə- nətkar kimi ədəbiyyatımızda yaşayır: «Hüseyn Cavidi ədəbi yaradıcılığının ilk dövrlərindən başlayaraq son əsərlərinə qədər Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 76 sinfi bərabərsizliyin doğurduğu faciələr düşündürürdü. O, əzənlə əzilənlər arasındakı ziddiyyətləri erkən yaşlarından duymuş, ədalətsizliyi, istismarı, zorakılığı, bir sözlə insanın həyatını zəhərləyən mənfilikləri pisləmiş, tənqid etmişdir. Həm də bu tənqid və inkar mücərrəd mövqedən, ümumiyyətlə pisliyə, yamanlığa, mənfiliyə qarşı mübarizə mövqeyindən aparılmır, sinfi ziddiyyətlərin konkret hüdudları, tərəfləri açılıb göstərilməklə ictimai məzmun qazanırdı. Ədibin yaradıcılığına diqqətlə yanaşılsa, asanlıqla görmək olar ki, ictimai cizgiləri dərin və mənalı xarakterlər, problemlər, dramatizm Cavid dramaturgiyasını şərtləndirən cəhətlərdir». Yaradıcılığının zirvəsi «Şeyx Sənan», «İblis» faciələrində dini təəssübkeşliyi və müharibəni, onun ancaq fəlakət, ölüm gətirdiyini ifşa etmişdir. «Peyğəmbər» (1926), «Səyavuş» (1934), «Şeyda» (1925), «Topal Teymur» (1926), «Şeyx Sə- nan» (1926), «Uçurum» (1926), ölümündən sonra «Seçilmiş əsərləri» (1958), «Pyeslər» (1963), «Seçilmiş əsərləri» (1968, 1970, 1971), «Dram əsərləri» (1975), «Seçilmiş əsərləri» IV cilddə (1982-1985), «Pyeslər» II cilddə, rusca (1982-1983) nəşr olunub. Yaratdığı əsərlərdə bəşəri hissləri əsas tutan, bütün insanlığı düşündürən problemləri qabardan, Azərbaycan xalqının ictimai fikir tarixində mühüm yer tutan, əsərlərində insanın mənəvi, əxlaqi inkişafı, inqilabi yetkinliyi əsas tutulan, adı XX əsrin böyük filosof şairləri ilə bir sırada çəkilən, «şərq romantizminin mütərəqqi növü»nü yaradan, «soyğunçu müharibələr, böyük inqilabi təbəddülatlar dövründə» yetişən Hüseyn Cavid sovet dövründə bir-birinin ardınca «Knyaz», «Səyavuş», «Xəyyam», «Topal Teymur», «Peyğəmbər», «İblisin intiqamı» kimi məşhur dram əsərlərini yazmışdır. Bu əsərlərində «bəşəri düşüncə», əbədi, sabit ideya dünyanın xalqlarını birliyə, dostluğa, qardaşlığa çağıran qüdrətli bir Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|