H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

160 
 
kölgədə  səpələnə  biləcək  həddə  qədər  qurudulur  və  səpinə  hazır 
qoyulur. 
Sürvənin səpin vaxtı qış qabağı torpaqda temperatur 10-12 
0
C-
yə 
düşən vaxt, yəni oktyabrın axırı və noyabrın əvvəli hesab olunur. Bu 
halda toxumlar cücərmir ancaq selikləşir, şişir və yazda cücərti verir. 
Yaz səpinləri isə effektivliyinə görə payız səpinindən geri qalır. 
Onu erkən yazda və mütləq dənəvərləşdirilmiş toxumla aparırlar. 
Sürvənin  toxumları  SKON-4,2  markalı  tərəvəz  toxumu  səpən 
aparatla 70 sm cərgəarası olmaqla səpilir. 
Səpin  norması  hektara  8-10 kq götürülür. Toxumlar 3-4 sm 
dərinliyə basdırılır. 
Əkinə  qulluq.  Sürvə  əkinlərinə  qulluq  erkən  yaz  malalanma-
sından başlayır. Onu yüngül mala ilə çıxışlar alınmasına 10 gün qal-
mış yerinə yetirilir. 1-2 - ci cüt yarpaq fazasında cərgələr arasında 6-
8 sm 
dərinliyində  birinci  kultivasiya  aparılır.  İkinci  kultivasiya  isə 
cərgə araları qovuşana qədər imkan olan vaxt mütləq aparılmalıdır. 
Alaqlarla  mübarizə  məqsədi  ilə  yazda  cücərtilər    alınmasından 
qabaq linuron (2-4 kq/ha), nortron (4-6 l/ha), katoran (2,5-2,75 
kq/ha) və b. herbisidlərdən biri ilə çiləmə aparılır. 
Məhsul  yığıldıqdan  sonra  sürvənin  gövdələrini  aşağıdan  kəsib 
sahədən kənarlaşdırırlar. Bu işin ardınca cərgə araları 8-10 sm dərin-
likdə kultivasiya edilir. 
İkinci il sürvə tarlasında erkən yazda  prometrin (6 kq/ha) və ya 
reqlon (7,5 l/ha) çilənir və cərgələrin eninə istiqamətdə iki iz mala-
lama aparılır. Sonra isə cərgə araları 7-10 sm dərinlikdə kultivasiya 
edilir.  Sonrakı  qulluq  işləri  cərgə  aralarının  becərilməsindən  və 
alaqların vurulmasından ibarətdir. Adətən ikinci il sürvə bitkisi sürət-
lə böyüyür, cərgə araları tez qovuşur. 
Sürvə  bitkisini  bir  çox  zərərvericilər    və  xəstəliklər  zədələyir. 
Onlardan  sürvə  uzunburunu,  sürvə    ağcaqanadını,  sürvə  gənəsini, 
sür
və sovkası və başqa sovkalar, unlu şeh, yalançı unlu şeh və fuza-
rioz soluxmasını göstərmək olar. 
Gənələrə  və  unlu  şehə  qarşı  sürvə  əkinləri  kükürd  tozu  ilə  (25 
kq/ha) tozlandırılır. 

---

161 
 
Unlu
 
şeh  xəstəliyi  ilə  mübarizədə  1%-li  bordo  mayesi  və  ya 
onun  əvəzedicilərindən  biri  ilə  çilənmənin  aparılması  effektlidir. 
Yağın  keyfiyyətinin  pisləşməməsi  üçün  çiçəkləmə  zamanı  pestisid-
lərlə çiləmə aparmaq olmaz. 
Məhsul yığımı. Sürvə  məhsulunun yığılmasına kütləvi çiçəklə-
mənin başlamasına 6-8 gün qalmış başlayırlar. Bu vaxt aşağıdan 2-3 
çiçək köbəsində orta hissədəki toxumlar bozarmağa (qonurlaşmağa) 
başlayır. Məhsul yığımı 15-20 gün davam edir. Sürvə çiçəkləri quru, 
küləksiz havada səhər və axşam saatlarında yığılır. Çox quru və çox 
soyuq havada yığımın dayandırılması məsləhətdir. 
Sürvənin  çiçəkləri  yuxarıdakı  yarpaq  səviyyəsindən  JŞ-3,5 ot 
biçəni ilə, PSÇ- 0,4 qurğusu quraşdırılmış SK-5 “Niva” kombaynı ilə 
və  ya  PUŞ  qurğusu  quraşdırılmış  KS-2,6  silos  yığan  kombaynla 
biçilib yığılaraq qoşqu (lafet)  vasitəsi ilə dərhal işlənmə yerinə çatdı-
rılır. Sürvə çiçəkləri təzə halda emal edilir. Ona görə ki,  yığıldıqdan 
3 saat sonra tərkibindəki efir yağlarının 40 %-i itirilir. 
 
2. 8. L A V A N D A 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti. 
 
Lavanda  bitkisinin  bütün  hissə-
lərində efir yağları toplanır. Lakin çiçəklərdə onun miqdarı  daha çox 
0,8-3,0 %-
ə    qədərdir.  Lavanda    yağının  əsas  komponenti  (  tərkib 
hissəsi)  linalilasefat  (30-56  %)  və  linalol  (10-12 %) hesab edilir. 
Lavanda yağı və ondan alınan məhsullar (efir yağı, quru çiçək qrupu) 
ətriyyat  -  kosmetika  sənayesində,  qida  və  əczaçılıq  sənayesində, 
tibdə və məişət kimyasında istifadə edilir.  Lavanda  yaxşı bal verən 
bitki hesab olunur və eroziya əleyhinə bitki kimi istifadə edilir. 
Tarixi,  yayılması  və  məhsuldarlığı.  Avropada  lavandanı  XVI 
əsrin  axırlarında  becərməyə  başlamışlar.  Rusiya  ərazisinə  lavanda 
XIX  yüzilliyin ikinci yarısında gətirilmişdir. Lakin, ilk dəfə sənaye 
halında  plantasiyalar  şəklində  becərilməsinə  1929-cu  ildə  Krımda 
başlamışlar. 1937-ci ildə lavanda  Krasnodar vilayətində, 1945-ci il-
lər Moldovada becərilməyə başlanmışdır. Onun ümumi əkin sahəsi 9 
min hektara yaxın, məhsuldarlığı isə 20-30 s/ha - dır. 

---

162 
 
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Lavanda ( Lavandula 
vera D. C.) 
dalamazkimilər (Lamiaceae) fəsiləsinə daxil olan çoxillik 
yarımkol bitkisidir. Kök sistemi saçaqlı, odunlaşmışdır, torpağın 2-4 
m dərinliyinə işləyir. Kolu 40-60 sm hündürlükdə, 60-80 sm diametr-
də  olmaqla  əsas  gövdədən  ayrılan  800-ə  qədər  budaqdan  ibarətdir. 
Hər bir budağı birillik, dörd tilli çiçək daşıyanla qurtarır. Budaqları 
əmələ gəldikdən 6-8 il sonra qocalır və quruyur, onun yerinə isə kök 
boğazındakı yatmış tumurcuqdan yeni gövdə inkişaf etməyə başlayır.  
Yarpaqları  qarşı-qarşıya  düzülmüş,  oturaq,  damarlı,  kənarları 
aşağıya doğru əyilmiş, tüklü, 2-6 sm uzunluğunda 0,2 - 0,6 sm enin-
dədir. Yarpaqları iki il yaşayır.       
 
Çiçəkləri  ikicinslidir.  Hər  birində  3-5  ədəd  çiçək  olan  yarım-
köbə  şəklində  sünbül  çiçək  qrupunda  toplanmışdır.  Kasa  yarpağı 
tökülməyən, boruşəkilli, beş dişlidir. Tacı iki dodaqlıdır, töküləndir. 
Ağ, mavi, göy və ya bənövşəyi rənglidir. 4 erkəkciyi, 1 dişiciyi var-
dır. Dörd yuvalı yuxarı yumurtalığa malikdir 
(r
əngli şəkil 33-34).
   
Meyvəsi hamar parıltılı səthli, qəhvəyi rəngli oval formalı xırda 
qozcuqdur. 100 ədəd meyvəsinin kütləsi 1 qramdır.  
Lavanda i
yunun  ortalarından  başlayaraq  20-35  gün  çiçəkləyir. 
Çarpaz tozlanır, lakin öz-özünə tozlanma da mümkündür. 
Vegetasiya  müddətində  lavandanın  aşağıdakı  inkişaf  fazaları 
qeyd olunur. Uzanma, çiçəklərin əmələ gəlməsi çiçəkləmənin əvvəli, 
kütləvi çiçəklənmə, çiçəkləmənin sonu, toxumların süd, mum və tam 
yetişməsi.  Lavanda  həmişəyaşıl  bitkilər  qrupuna  daxildir.  Onun 
yarpaq dəyişməsi hər 2 ildən bir payızda nisbi sakitlik dövründə baş 
verir.  Düzgün  aqrotexniki  qulluq  göstərilsə  lavanda  bitkisi  20-25 il 
məhsul verə bilər. 
Aralıq dənizi mənşəli olmasına baxmayaraq lavanda qışa davam-
lıdır. Yaşlı bitkilər -25 
0
C - 
dək şaxtaya dözürlər. 
Cücərtiləri 4-5 cüt yarpaq fazasında 8-10 
0
C - 
dək şaxtalara dözə 
bilirlər.  Vegetasiya  ərzində  lavanda  istiliyə  ən  çox  çiçəkləmə  faza-
sında tələbat göstərir. Bu məhsuldarlığın artmasına müsbət təsir edir. 
Lavanda işıq sevən bitkidir. Kölgəli şəraitdə onun budaqları çox 
uzanır, çiçəkləri xırdalaşır, yağlılığı aşağı düşür. Lavanda quru və isti 

---