H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

82 
 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Yazlıq  raps  (kolza) 
(Brassica napus oleifera annua Metzg.) 
kələmkimilər (Brassicaceae) 
fəsiləsinə daxil olan birillik ot tipli bitkidir. 1,5-1,8 m  hündürlükdə 
dikduran gövdəsi vardır. Yarpaqları payızlıq rapsa nisbətən zəif inki-
şaf  etmişdir.  Aşağı  yarpaqları  iri,  lirəşəkilli  lələklərə  ayrılmış,  sap-
laqlı, yuxarı yarpaqları bütöv, uzunsov, lansetşəkillidirlər. Gövdə və 
yarpaq
ları qalın mum örtüyü ilə örtülmüşdür. Yarpaq ayası alt tərəf-
dən  tüklüdür.  Çiçəkləri  sarı,  çiçək  qrupu  salxımdır.  Raps  öz-özünü 
tozlayandır, ancaq çarpaz tozlanmada mümkündür. Meyvəsi 5-10 sm 
uzun
luğunda ensiz, düz, nazik, uzun buruncuqlu hamar qındır. Yetiş-
dik
də  çartlayır.  Toxumu  xırda,  qara  və  ya  qəhvəyi  rəngli,  üzəri 
hamardır.  1000  toxumun  kütləsi  2,6-5,0 qr-dır.  Bir  meyvədə  18-30 
ədəd toxum olur 
(r
əngli şəkil 16). 
Yazlıq rapsın vegetasiya müddəti 95-100 gündür. Səpildikdən 5-
6 gün sonra cücərti verir. Birinci 20-30 gün gövdəsi yavaş böyüyür. 
Bu vaxt çoxda böyük olmayan rozet yarpaqlar əmələ gətirir. Cücər-
tilər alındıqdan 35-50 gün sonra çiçəkləmə başlayır və çiçəkləmə 20-
35 gün bəzən daha çox davam edir. 
Yazlıq raps soyuğa davamlı bitkidir. Onun toxumları 1-3 
0
C-
də 
cücərməyə başlayır. Müntəzəm çıxışlar isə (5-7 gündən sonra) 9-12 
0
C- 
də alınır. Cücərtilər -3,   -5 
0
C , yaşlı bitkilər isə -8 
0
C şaxtaya dö-
zə  bilir.  Vegetativ  kütləsinin  böyüməsi  üçün  18-20 
0
C  istilik  tələb 
olunur. Çiçəkləmə və toxumların yetişməsi dövründə 23-25 
0
C tem-
pe
ratur  əlverişlidir.  Vegetasiya  ərzində  orta  sutkalıq  temperaturun 
cəmi 1700-2100 
0
C - dir.  
Yazlıq raps nəmlik sevəndir. Ən çox suyu qönçələmə və çiçək-
ləmə fazasında sərt edir. Bu dövrdə havaların quraq keçməsi toxum 
məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Yazlıq raps bitmə şəraitinə (torpağa) az tələbkardır. Onu müxtə-
lif    torpaq   tiplərində,  hətta  əhəng  verilməklə  turş  podzollu  torpaq-
larda  da  becərmək  olar.  Uzun  gün  bitkisidir.  Yazlıq  raps  (kolza) 
məhsuldarlığına və yağlılığına görə payızlıq rapsdan geri qalır. 
Sortları.  Dən  üçün    tərkibində  eruk    turşusu  olmayan    sortlar 
Ku
banskiy, Evvin (ETYBİ-da seleksiya yolu ilə alınmışdır) eruk tur-

---

83 
 
şusu az olan sortları: Maryanovskiy, Ukrainskiy (Ukrayna k/t Akade-
miyasında alınmışdır) və b.  sortları becə-rilir. 
Becərilmə texnologiyası və yığımı. Növbəli əkində yeri.  Yazlıq 
raps üçün ən yaxşı sələflər - qara herik, heriyə əkilmiş taxıllar, yaşıl 
yem üçün paxlalı otların qarışığı, dənli paxlalılar və qarğıdalıdır. Onu 
kələmkimilər  (Brassicaceae)  fəsiləsinə  daxil  olan  bitkilərdən  sonra 
yerləşdirmək olmaz. Yazlıq raps öz tarlasına ən azı 4-5 ildən sonra 
qaytarılmalıdır. 
Gübrələnməsi. Yazlıq raps üzvi və mineral gübrələrə həssasdır. 
Peyin ( hektara 20-
30  ton)  yaxşı  olar  ki,  sələf  bitkisi  və  ya  herik 
altına verilsin. Əsas şum altına (dondurma və ya herik şumu altına) 
hektara 40-
60  kq  təsiredici  maddə  hesabı  ilə  fosforlu  və  kaliumlu 
gübrələr verilir. Azotlu gübrələr isə (N
60  -90
) yazda səpin qabağı kul-
tivasiya altına verilir. Tam mineral gübrələrlə yanaşı podzol torpaq-
lara əhəng, qumsal və meşə torpaqlarına  isə kükürd verilməlidir. 
Torpağın  əsas  becərilməsi.  Yazlıq  raps  üçün  torpağın  əsas 
becərilməsi konkret iqlim şəraitində yazlıq taxıl bitkiləri üçün torpaq 
becərmədə  olduğu  kimidir.  Taxıllar  yığıldıqdan  sonra  torpaq  20-22 
sm dərinlikdə şumlanır. Çoxillik alaqlar basmış sahələrdə isə bir qə-
dər dərin 30-32 sm şum aparılır. Şumun dərinliyi əkin qatının qalınlı-
ğından asılı olaraq müəyyən edilir. 
Nəmliyi toplamaq üçün qışda sahəyə qar yığılır (toplanır). Yastı-
kəsənlərlə torpaq becərmədə qışa qalmış kövşənlikdə mütləq herbi-
sidlər tətbiq edilməlidir.  
Torpağın  səpin  qabağı  becərilməsi.  Yazda torpaq quruyan 
kimi dondurma şumu  BZSS-1,0 markalı dişli mala ilə iki iz mala-
lanır.  Yastıkəsənlə  şumlanmış  sahədə  isə  iynədişli  BİA-3  markalı 
ma
la tətbiq edilir. Yaxşı cücərtilər əldə etmək üçün sahə hamarlan-
malıdır. Bu məqsədlə AKP-2,5 aqreqatı tətbiq edilir. O həm torpağı 
yumşaldır həm hamarlayır, həm də vərdənələyir. Səpin qabağı kulti-
vasiya üçün USMK-
5,4  tətbiq  edilir.  Səpin  qabağı  kultivasiyanın 
dərinliyi 5-7 sm olmalıdır. Kultivasiyadan sonra quru torpaqlar hal-
qa
lı vərdənə ilə  vərdənələnməlidir.   
Səpin qabağı kultivasiya ilə birlikdə 60-90 kq azot gübrəsi, həm-
çinin treflan (0,8- 1 kq/ha t.e.m) herbisidi verilir. 

---

84 
 
Səpin. Səpin üçün cücərmə qabiliyyəti 85 və 80 % olan 1-ci - 2-
ci sinif toxumlar istifadə edilir. Səpin qabağı toxumlar TMTD (80%-
li) 65%-li fentiuram- 
molibdatla  və  ya  fentiuramla  (3  kq  /ton)  dər-
man
lanır. 
Yazlıq  raps  erkən  səpilir.  Alaqlı  sahələrdə  səpin  bir  qədər  gec 
aparılır. Belə sahələrdə əvvəlcə kultivasiya aparılır. Sonra isə toxum 
səpilir. Başdan-başa və gencərgəli (45 sm) səpin aparmaq olar. Səpin 
norması gencərgəli üsulda 6-8 kq/ha, başdan-başa cərgəvi səpində isə 
9-12 kq/ha-
dır. Səpin dərinliyi 3-5 sm götürülür. Səpindən sonra sahə 
halqalı (dişli) vərdənə ilə vərdənələnir. 
Əkinə  qulluq.  Alaqlarla  mübarizə  üçün  cücərtilərə  4-5  həqiqi 
yar
paq fazasında dişli mala çəkilir. Bu iş günün ikinci yarısında apa-
rılmalıdır ki, bitkilər az zədələnsin vegetasiya ərzində cərgə araları 2-
3 dəfə 5-6 və 6-8 sm dərinlikdə kultivasiya edilir. Kultivatorla xüsusi 
qurğular qoşulur ki, cücərtilərin üstünə torpaq tökülməsin.  
Zərərvericilərlə  mübarizə  işinə  xüsusi  fikir  verilməlidir.  Bu  iş 
pa
yızlıq rapsda olduğu kimi aparılır. 
Məhsul yığımı. Yazlıq raps  da payızlıq raps kimi  yığılır. İki yı-
ğım üsulu – birbaşa kombaynla və iki fazalı yığım tətbiq olunur. Bu 
işdə  taxıl biçənlərdən və taxıl kombaynından istifadə olunur. 
 
  1. 11. 
TURPƏNG 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti.  Turpəng  toxumlarında  33-42% 
yarımquruyan  yağ  (yod  ədədi 110-111)  vardır.  Bu  yağ  xüsusiyyət-
lərinə  görə  raps  yağına  yaxındır.  Amma  tərkibindəki  eruk  turşusu 
onun qidalılıq dəyərini azaldır. Qida məqsədi ilə saflaşdırılmış yağı 
və ya tərkibində eruk turşusu az olan sortlardan alınan yağlar istifadə 
edilir.  Belə  yağlar  yüksək  dad  keyfiyyətinə  malik  olurlar.  Turpəng 
yağı sənayenin müxtəlif sahələrində texniki məqsədlər üçün istifadə 
ed
ilir. Ondan sabunbişirmədə, lak - boyaq sahəsində metallurgiyada 
və başqa sahələrdə istifadə olunur.  
Jmıxın tərkibində 40 % -ə qədər tam keyfiyyətli zülal vardır ki, 
bu da heyvandarlıqda yaxşı konsentrat yem kimi istifadə olunur. Bu 

---