Hafizə və onun mexanizmləri

Haptik hafizə (toxunma)

Haptik yaddaş əvvəlcə toxunma hissi ilə toplanan məlumatları xatırladır. Üzünüzdəki yağış damcılarını düşünərkən bunun necə hiss olduğunu xatırlaya bilərsiniz. Bu, haptic hafizə vasitəsilə bu tip məlumatlara qənaət edən hafizə sayəsində mümkün olur.

• 
  Ekoik hafizə (eşitmə)
  

Eşitmə yaddaşı olaraq da bilinən əks-səda yaddaşı səsi saxlayan sensor yaddaşdır. Yəqin ki, sevdiyiniz mahnını elə xatırlaya bilərsiniz ki, sanki indi ifa olunur, bu, əks-sədalı hafizə tərəfindən toplanandan sonra saxlanılan hafizədir.

• 
  İkonik hafizə (görmə)
  

İkonik hafizə görmə qabiliyyətinizlə bu məlumatı aldıqdan sonra vizual məlumatı saxlayan sensor hafizədir. Ekranınıza baxarkən və bu mətni oxuyarkən simvolik məlumatı hafizəniz bir neçə saniyə saxlayır. Gözlərinizi yumsanız, yəqin ki, indi gördüklərinizi xatırlaya bilərsiniz.

• 
  Qoxu hafizəsi (qoxu)
  

Qoxu hafizəsi qoxuların xatırlanmasına aiddir. Ən sevdiyiniz yeməyi və ya çiçəyi düşünərkən onun qoxusunu belə xatırlaya bilərsiniz. Bu hafizə iybilmə yaddaşı vasitəsilə yaddaşınızda saxlanılıb.

• 
  Dad hafizəsi (dad)
  

Dad hafizəsi dadı xatırlamaqdan məsul olan duyğu yaddaşıdır. Yemək yeyərkən və ya içərkən çoxlu məlumatlar dad hafizəmiz vasitəsilə yaddaşda saxlanılır. Yəqin ki, sevimli yeməyinizin dadını xatırlaya bilərsiniz, çünki dad hafizəsi bu məlumatı yaddaşınızda saxlamağa kömək etdi.

Hafizə pozuntuları
Hafizənin fərdi parametrləri çox geniş diapazonda fərqlidir. Elə bu səbəbdən də «normal hafizə» anlayışı qeyrimüəyyəndir. Məsələn, bir də görürsən ki, yadasalma adi hallarda olduğundan xeyli canlı, aydın, konkretdir və ən xırda detallar belə yada salınır. Bu vəziyyət hafizənin qiperfunksiyası adlanır. O, adətən güclü təsir, kəskin həyəcanlanma və bəzən də gipnoz halında, narkotik maddə qəbul etdikdə təzahür edir. Emosional tarazlığın pozulması, inamsızlıq hissi, həyəcanlanma hafizənin qiperfunksiyasını istiqamətləndirir və yadasalmaya təhrik edir. İnsan xoşagəlməz və biabırçı hərəkətləri demək olar ki, unutmaqda gücsüzdür. Belə yadasalmanı beyindən çıxarmaq praktik olaraq mümkün deyil. O, təkrar-təkrar xatırlanır, peşimançılıq və təəssüf hissi (vicdan hafizəsi) yaradır.
Daha tez-tez rastlaşılan hal hafizə funksiyasının zəifləməsi ilə əlaqədardır. Mövcud informasiyanın yada salınması qabiliyyəti nisbətən itir. Onun ilkin təzahürü həminki anda lazım olan materialın (tarix, ad, termin və s.) yada salınmasının nisbətən zəifləməsi – reproduktiv seçiciliyin azalmasında özünü agöstərir. Hafizənin zəifləməsinin sonrakı mərhələsi onun daha da güclənərək amneziyaya keçməsidir. Onun səbəbləri sərxoşluq, zədələr, huşsuzluq, yaşlanma, şəxsiyyətin neqativ yönümdə dəyişməsi və bəzi xəstəliklər ola bilər.
Amneziya zamanı əvvəlcə informasiyanın yada salınması, sonra isə hafizənin informasiya ehtiyatı toplamaq qabiliyyəti itir. İlk növbədə yaxın zamanlarda öyrənilənlər unudulur. Başqa sözlə, yeni məlumat və yeni assosiasiyalar, daha sonra isə həyatın son illərində baş verənlər unudulur. Uşaq və gənclik illərində baş verənlər isə hafizədə daha uzun müddət qorunur və xatırlanır. Mürəkkəb fikri əməliyyatlar, kompleks qiymətləndirmə, yeriş və s. ilə əlaqədar hafizə daha tez pozulur.
Təhrif olunmuş hafizə, səhv yadasalma (konfibulyasiya), yalnız bir istiqamətli yadasalma hafizə aldanmaları adlanır. Onlar adətən güclü istək, meyl və ödənilməmiş tələbat zamanı meydana çıxır. Məsələn, uşaq ona verilən konfeti tez yeyir və sonra tam səmimi olaraq bildirir ki, o konfet yeməyib. Onu inandırmaq (bir çox hallarda böyükləri də) praktiki olaraq mümkün olmur. Hafizə asanlıqla ehtirasın, inam və meylin quluna çevrilir. Məhz buna görə keçmişin qərəzsiz, obyektiv xatırlanmasına az-az rast gəlinir. Hafizə aldanmaları əsasən özününkü və özgəninkini, həqiqətdə olanlarla eşitdikləri, oxuduqlarını fərqləndirmək qabiliyyətini itirdikdə baş verir. Belə yadasalmaların dəfələrlə təkrarı nəticəsində tamamilə personifikasiya (özününküləşdirmə) yaranır. Yəni insan tədricən və təbii olaraq başqasının fikrini özününküləşdirir. Halbuki, vaxtilə özü onları inkar edirdi. Bu bir daha göstərir ki, hafizə təxəyyüllə, fantaziya ilə sıx əlaqədardır və psixoloji reallıq adlanır.