“Himoyaga tavsiya etilsin”

har
ta’kidlov affiksoidini 
keltirib hosil qilinadi: a) ot so‘roq olmoshi oldidan: 
har kim-, har nima-, 
b) sifat 
so‘roq olmoshi oldidan: 
har qanday, har qaysi, 
d) son so‘roq olmoshi oldidan: 
har 
qancha, 
e) ravish so‘roq olmoshi oldidan: 
har qachon
kabi. 
Hamma, barcha, bari
kabi leksemalarni olmoshlar qatoridan chiqarib, 
ko‘p, 
bir talay
kabi miqdor ravishlari qatoriga qo‘shish to‘g‘ri, chunki bular mavjud 
miqdordagi kabi leksik ma’noni anglatadi.
3. Bo‘lishsizlik olmoshlari so‘roq olmoshlari oldidan 
hech 
inkor affiksoidini 
keltirib hosil qilinadi: a) ot so‘roq olmoshi oldidan: 
hech kim-, hech nima-, 
b) sifat 
so‘roq olmoshi oldidan: 
hech qanday, hech qaysi, 
d) son so‘roq olmoshi oldidan: 
hech qancha, 
e) ravish so‘roq olmoshi oldidan: 
hech qachon
kabi. 
Yuqoridagi tasvirdan anglashiladiki, gumon olmoshlari, belgilash olmoshlari, 
bo‘lishsizlik olmoshlari o‘z ichida ot olmosh, sifat olmosh, son olmosh, ravish 
olmosh turlariga ajratiladi. Olmoshlarning grammatik tabiati qaysi turkum olmoshi 
ekaniga bog‘liq. 
Kishilik olmoshlari ot olmoshlarning maxsus turi bo‘lib, shaxs, son, o‘rni 
bilan modal ma'nolarni ifodalaydigan quyidagicha paradigmani hosil qiladi: 
m e n -
 
b i z 1 - , b i z l a r - 

biz 2 

-
 
 
 
 
 
 
 
 
s e n - 

senlar-, s i z 1 - , s i z l a r - 

siz 2 

-
 
 
 
 
 
 
 

---

34 
 
u

-
 
u l a r 1 -
 
u l a r 2 - 
Kishilik olmoshlarining bu paradigmasida shaxs, son, o‘rni bilan modal 
ma'nolarning ifodalanishi quyidagicha: 
1) 
men-, sen-
olmoshlarida shaxs va son ma’nosini olmosh asosining o‘zi 
ifodalaydi. Тarixan shaxs ma’nosini bu olmoshlarning 
m-, s- 
qismi, son ma’nosini 
-
n
qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar tarkibi ma’noli 
qismlarga ajratilmaydi. 
2) 
biz-, siz- 
olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi: Тarixan shaxs 
ma'nosini 
b-, s-
qismi, son ma'nosini 
-z
qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek 
tilida bu olmoshlar ma’noli qismlarga ajratilmaydi. 
3) 
biz-, siz-
olmoshlari birlikni ifodalash uchun ham ishlatila boshlagani 
sababli, ko‘plik
24
ni ochiq ifodalash maqsadi bilan bo‘lsa kerak, bu olmoshlarga
-
lar
ko‘plik affiksini qo‘shib ishlatish yuzaga kelgan. Bunday ishlatishda (
bizlar-, 
sizlar-
) 
biz-, siz-
asoslari shaxs ma’nosini, 
-lar
affiksi esa son ma'nosini ifodalaydi, 
demak, bu ma'nolarni olmosh tarkibidagi boshqa-boshqa qismlar bildiradi. 
4) I, II shaxs olmoshlaridan farqli holda III shaxs olmoshi 
u-
kishilik-narsa 
olmoshi deyiladi. Bu olmosh asli ko‘rsatish olmoshidan o‘sib chiqqanini hisobga 
olib, uni kishilik-ko‘rsatish olmoshi deb baholash ham mavjud. Hozirgi o‘zbek 
tilida 
u- II
kishilik-narsa olmoshi bilan 
u- I
ko‘rsatish olmoshini omoifodalar deb 
qarash to‘g‘ri.
25
u-
kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan 
farqli holda faqat shaxs ma'nosini bildiradi, son ma'nosini unga qo‘shiladigan nol 
ko‘rsatkichli morfema ifodalaydi; bu yerda nol ko‘rsatkichli morfema shu olmosh 
asosiga ko‘plik ma’nosini ifodalash uchun qo‘shiladigan 
-lar
affiksi bilan 
25
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш. - Пед. фан.номзоди 
... ёзилган дисс. – Т., 1996. – 8-бет. 

---

35 
zidlashda belgilanadi: 
u + 

- 

u + lar-.
Demak, III shaxs kishilik-narsa 
olmoshida shaxs ma'nosini asos, son ma'nosini esa grammatik ko‘rsatkich 
ifodalaydi. 
5) 
biz- 2 – bizlar-, siz- 2 – sizlar-
munosabatida ham yuqoridagi kabi hodisani 
ko‘ramiz: 
biz 2 + 

- 

 biz + lar-, siz 2 + 

- 

 siz + lar-. 
Adabiyotlarda ko‘rsatish olmoshlari nomi bilan 
bu, shu, u, o‘sha, mana, 
ana
birliklari keltiriladi. Bular haqiqatda ko‘rsatish ma’nosini ifodalaydi, lekin 
biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi. Shunga ko‘ra bularni olmosh deyish 
to‘g‘ri bo‘lmaydi, shartli ravishda ko‘rsatish birliklari deb nomlash mumkin.
26
Ko‘rsatish birliklari o‘zaro quyidagicha oppozitiv munosabat hosil qiladi: 
B
u
s
h
u
m
a
n
a 
m a n a b u
m a n a s h u
U 
o ‘ s h a
a
n
a a
n
a
u
a n a o ‘ s h a
26
G’ani Abdurahmonov va boshqalar “O’zbek tilining tarixiy garammatikasi” Toshkent-2008.167-168-betlar 

---

36 
Ko‘rsatish birliklari tizimining asosini 
bu, shu, u, o‘sha 
tashkil qiladi; 
bu, shu
oldidan 
mana
birligini, 
u, o‘sha
oldidan 
ana
birligini keltirish bilan ko‘rsatish 
ma'nosi ta'kidlanadi. 
Ko‘rsatish birliklari sifat tabiatli bo‘lgani uchun ularda shakl hosil qilish yo‘q. 
O‘zlik olmoshi deb ataladigan 
o‘z­
birligi biror leksemaga olmosh bo‘lib 
kelmaydi, balki odatda ma'lum bir leksemaga bog‘lanib, ta’kid ma'nosini 
ifodalaydi: 
men o‘zim­ (< mening o‘zim­), o‘zim­; akam o‘zi­ (< akamning o‘zi­); 
o‘z so‘zida (< o‘zining so‘zida)
kabi. Shunga ko‘ra bu birlikni ta’kid birligi deb 
atash ma’qul. 
O‘z­
birligi aslida ot leksema bo‘lgan, shunga ko‘ra nisbatlovchi va turlovchi 
affikslarni oladi, lekin grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida 
ishlatiladi.