75
ARYSTOTELES
Ostatni wielki system tego okresu unikał jednostronności i skrajności zarówno
doktryn
materialistycznych i sensualistycznych, jak idealistycznych i racjonalistycznych. Jego obraz świata był
złożony, zawierał składniki zarówno idealne jak materialne, a tak samo złożone było jego pojęcie
poznania. System ten - dzieło Arystotelesa - był kompromisem, ale dokonanym na całkowicie oryginalnej
podstawie.
ŻYCIE ARYSTOTELESA. Żył od 384 do 322. Urodził się w Stagirze na Półwyspie Trackim. Pochodził
z rodziny, w której zawód lekarza był dziedziczny; ojciec jego, Ni-komach, był lekarzem nadwornym
króla macedońskiego. Ze środowiska, w którym wyrósł, wyniósł pewien zasób wiedzy empirycznej,
przyrodniczo-lekarskiej. W r. 367 Arystoteles przybył do Aten i wstąpił do Platońskiej Akademii. Spędził
w niej lat dwadzieścia, najpierw jako uczeń, potem jako nauczyciel i badacz. Duch nauki Platońskiej
różnił się znacznie od empirycznego kierunku jego dotychczasowego wykształcenia. Połączenie obu
kierunków wytworzyło swoisty typ jego umysłowości. Z czasem wystąpił przeciw doktrynie Platona,
jednakże pozostał w Akademii aż do śmierci mistrza. Opuścił ją dopiero, gdy następcą Platona wybrano
mało wybitnego Speuzypa. Osiadł w Assos w Azji, dokąd Hermiasz, władca tamtejszy, już dawniej
pociągnął niektórych członków Akademii. W Assos i w pobliskim Atarneusie spędził trzy
lata w pracy
naukowej i nauczycielskiej. W 343 - 342 r. powołany został przez Filipa Macedońskiego na nauczyciela
Aleksandra i był nim aż do objęcia władzy przez swego ucznia; a i potem pozostał w Macedonii i
mieszkał w Stagirze. Opuścił Aleksandra dopiero, gdy ten sprzeniewierzył się ideom panhelleńskim i
rozpoczął pochód na Azję. Wtedy Arystoteles powrócił do Aten. Założył tam szkołę. Szkoła ta była
wzorowana na Akademii, ale miała ją prześcignąć wszechstronnością i planowością pracy; zaszczepił jej
ducha empiryzmu i uczynił instytutem badań specjalnych zarówno w dziedzinie humanistycznej, jak i
przyrodoznawczej. Szkoła znajdowała się w Likeionie; czy to od szpalerów Likeionu, czy też od tego, że
dysputowano tam chodząc, otrzymała nazwę „perypatetyckiej". Szkole przewodził od 335 do 323.
Osobista praca pisarska Arystotelesa zeszła wówczas wobec nauczycielskiej na drugi plan. Gdy po
śmierci Aleksandra rozpoczął się ruch antymacedoński
w Grecji, opuścił Ateny i udał się do Chalkis,
gdzie wszakże niebawem żywot zakończył.
Wielka praca i wielki umysł, bezinteresowna miłość prawdy i ześrodkowanie wysiłków całego życia na
polu nauki, zdolność organizowania pracy i sprzęgania ludzi do wspólnej roboty, wreszcie pomyślne
warunki zewnętrzne i niezależność - wszystko to było niezbędne, aby wytworzyć coś tak potężnego, jak
naukowe dzieło Arystotelesa.
PISMA jego dają się podzielić na trzy grupy:
1.
PISMA WYDANE
przez niego samego i przeznaczone dla szerszego ogółu. Pochodziły głównie z
pierwszego okresu, gdy Arystoteles należał do Akademii; były to przeważnie dialogi, o dużych zaletach
literackich. Im Arystoteles zawdzięczał w starożytności sławę świetnego stylisty. W tematach i tytułach
nawiązywały do Platona: był między nimi dialog
Eudemos, inspirowany przez
Fedona, Meneksen, Ucztę,
był dialog o miłości, o sprawiedliwości, o retoryce, były dialogi
Sofista i
Polityk, dialogi o rozkoszy,
wychowaniu, o władzy królewskiej, o poetach, o bogactwie. Do najważniejszych należał
Protreptyk,
który nawiązywał do Platońskiego
Eutydema, a zawierał obronę filozofii i pochwałę życia oddanego
wiedzy, oraz duży dialog w trzech księgach
O filozofii. Z całej tej grupy przechowały się drobne zaledwie
fragmenty.
2.
MATERIAŁY
NAUKOWE
.
Były treści zarówno historycznej, jak literackiej i przyrodniczej.
Zbieranie ich zostało zapoczątkowane w Assos i Stagirze, pochodziły jednak głównie z późnego okresu, z
czasów Likeionu, i były wynikiem wspólnej pracy Arystotelesa i jego uczniów. Były wśród nich wyciągi
z dzieł dawnych filozofów, z wykładów Platońskich, zbiory teorii i wzorów retorycznych, materiały do
dziejów teatru i poezji, wykazy zwycięzców olimpijskich, zbiór 158 konstytucji greckich i zbiór praw
ludów barbarzyńskich, systematyczne badania zoologiczne, zbiory definicji i problematów naukowych. I
z tej grupy pism nie przechowało się prawie nic. Stosunkowo najwięcej zostało materiałów
zoologicznych. Z prac nad konstytucjami odnaleziono w 1891 r. część studium o państwie ateńskim.
Zbiór problematów zachował się w postaci skażonej.
3.
PISMA
zawierające
OPRACOWANIA NAUKOWE
,
a przeznaczone do użytku szkoły. Są to notaty do
wykładów, pisane szkicowo i nieozdobnie. Pochodzą bądź z
epoki Likeionu, bądź jeszcze z Assos, ale
później przerabiane. Były zapewne przygotowywane do wydania, jedne mniej, drugie więcej, ale żadne
76
nie było przygotowane ostatecznie. I w takim nieukończonym stanie dzieła te, jedne z najważniejszych,
jakie zna historia myśli europejskiej, zostały przekazane pokoleniom. Te dzieła Arystotelesa przechowały
się, i to nawet w całości. Przechowały się w redakcji Andronikosa z Rodosu, który dał im układ dość
dowolny i autentyczne teksty uzupełnił przez notaty uczniów. - Pisma te tworzą pięć grup: pisma
logiczne, przyrodnicze, metafizyczne, praktyczne i poetyczne.
A)
PISMA LOGICZNE
otrzymały w czasach bizantyjskich nazwę
Organonu (narzędzie), odpowiadającą
intencjom Arystotelesa. Należą do tej grupy następujące traktaty:
Kategorie, Hermeneutyka (De
interpretatione), Analityki (pierwsze i wtóre), zawierające teorie wnioskowania i dowodzenia,
Topika,
traktująca o dowodzeniu prawdopodobnym i
o sztuce prowadzenia sporu, i
O sofizmatach (po łac.
De
sophisticis elenchis). Jądro logiki Arystotelesa zawarte jest w
Analitykach. Topika jest zredagowana
najobszerniej. Pisma o kategoriach i o zdaniu
^Hermeneutyka) są mało przez autora opracowane i później
uzupełnione, co dało powód do kwestionowania ich autentyczności.
B)
PISMA PRZYRODNICZE
składają się z rozpraw należących do fizyki, do historii naturalnej i do
psychologii,
a) Z pism fizykalnych główne jest
Fizyka (czyli odczyty o przyrodzie) w 8 księgach, 'dzieło
ważne, ale niejednolite, którego księgi pochodzą z różnych epok, a pierwotnie stanowiły może oddzielne
traktaty. Poza tym:
O niebie, O stawaniu się i ginięciu, Meteorologika. b) Historia naturalna zwierząt jest
głównym dziełem drugiej grupy, która ponadto obejmuje liczne monografie zoologiczne:
O częściach
zwierząt, O pochodzeniu zwierząt, O ruchu zwierząt, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt i inne.
Botaniczne dzieła Arystotelesa nie zachowały się.
c) O duszy, rozprawa ważna i stosunkowo dobrze
opracowana, jest głównym dziełem psychologicznym
Arystotelesa, uzupełnionym przez
szereg
drobniejszych studiów.
C)
METAFIZYKA
stanowi ośrodek filozofii Arystotelesa, obejmując tak zwaną przezeń „pierwszą
filozofię". Nazwa dzieła ......
oznacza „pisma następujące po pismach przyrodniczych" (tak je bowiem
Andronikos umieścił w szeregu pism Arystotelesa) i ustaliła się znacznie później. Praca ta składa się z
czternastu ksiąg różnej wagi i różnego pochodzenia, nie dających się składnie ze sobą powiązać.
Metafizyka nie była zapewne nigdy jedną książką ani jednym kursem wykładowym; dopiero
komentatorzy (Syrian i Pseudoaleksander) potraktowali ją jako jedno dzieło i zdołali utrwalić tę opinię.
Wyraźny związek zachodzi między księgami
Λ-Γ
i Z-Θ
, one stanowią zrąb
Metafizyki. Księga
A,
zawierająca szkic teologii Arystotelesa, stanowi odrębny traktat; księga
Λ
jest słownikiem filozoficznym;
księgi M-N są polemiką z Platonem.
D)
PISMA PRAKTYCZNE
obejmują etykę i politykę. Etyka jest przechowana w trzech redakcjach, ale
zapewne tylko dwie są autentyczne:
Etyka eudemejska jest wcześniejszą, a
Etyka nikomachejska
późniejszą redakcją.
Etyka wielka (po łac.
Magna Moralia) jest uważana przeważnie za pochodzący z
późniejszych stuleci ekscerpt z tamtych dwóch. - Polityczne dzieło Arystotelesa, noszące nazwę
Polityka,
obszerne a nie ukończone, jest prawie równie niejednolite jak
Metafizyka.
E)
PISMA POETYCZNE
.
Z tej grupy przechował się jedynie fragment
Poetyki, traktujący głównie o tragedii.
Przechowane pisma Arystotelesa stanowią tylko część tego, co napisał, ale część ważną, bo ściśle
naukową i dającą pojęcie o całokształcie jego poglądów.
ORIENTACJA naukowa Arystotelesa. Dziedziną nauki, którą zajmował się najwięcej i wedle której
modelował swe pojęcia filozoficzne, była biologia; mówiąc o bycie miał na myśli przede wszystkim żywe
jednostki. Nauka ta odegrała w jego systemie tę samą rolę, co w systemie Platona matematyka i
matematyczne przyrodoznawstwo, które Arystoteles znał mniej i mniej uwzględnił. Ta różnica orientacji
naukowej wyjaśnia poniekąd różnice w filozoficznych poglądach obu myślicieli.
POPRZEDNICY. Arystoteles był uczniem Platona i choć zwalczał jego zasadniczą doktrynę idei,
jednak
przejął od niego niezmiernie wiele poglądów. Nawet takie specjalnie Arystotelesowskie pojęcia, jak
pojęcie celu, duszy, Boga, były przekształceniami odpowiednich pojęć Platona. Siła twórcza Arystotelesa
nie leżała w dziedzinie najogólniejszych zagadnień, lecz właśnie bardziej szczegółowych; Platon był
twórcą zasad, a Arystoteles - rozwiniętych teorii.
Z drugiej strony zależny był od szkół lekarskich, którym zawdzięczał nie tylko swe wiadomości
biologiczne, ale i cały empiryczny i realistyczny tryb myślenia. To dwojakie dziedzictwo - Platona i
lekarzy - było trudne do uzgodnienia i stanowiło źródło wielorakich trudności w systemie Arystotelesa.
Arystoteles, historyk nauki i niepospolity erudyta, znał i uwzględniał, jak nikt przedtem, poglądy
filozoficzne i naukowe, dawniejsze i współczesne. Usiłował odnaleźć w każdym jego
particulam veri i
stworzyć syntezę.