Хошбяхт ялийева
Yüklə 1,21 Mb.
|
Məmməd ALTUNBAY LENİNİ MƏN GÖMDÜM (“Hürriyyətə uçan türk” əsərindən bir parça) “Lenin öldü!”, “Lenin öldü!”, “Lenin öldü!” 1924-cü ilin, deyəsən, 24 yanvar günündə hər kəsin dilində bu iki kəlmə: – Lenin öldü! Onun uzun bir zamandan bəri yarı iflic olduğunu bilirdik. Bəzi ailə toplantılarında mövzu Lenindən düşüncə, onun uzun zaman yaşaması üçün dua edənləri də dinlərdim. Anam da bunlardan biriydi. Əllərini açaraq yanıq bir ürəklə Allaha yalvarırdı: –Ya Rəbbim, sən Leninə uzun ömür ver! Ya Rəbbim, sən onu sürüm-sürüm süründür! Ya Rəbbim, bir tərəfinə enən iflic o biri tərəfinə də ensin! Ya Rəbbim, onun əlləri tutmasın! Ayaqları basmasın! Dili danışmasın! Ya Rəbbim, bizə çəkdirilənlər onun da başına gəlsin! Bəddualar uzanardı. Leninin sürünməsini, əzab çəkərək yaşamasını istəyənlər ona hər zaman uzun illər diləyərdilər. Lenin bu bəddualarla 1924-cü ilə qədər yaşadı. Biz onun ölümünü məktəbdə öyrəndik. Müdhiş bir qış günüydü. Qar, fırtına və soyuq bütün Azərbaycanı sanki iflic etmişdi. Müəllimimiz Mirzə Hüseyn sinfə girdi: – Uşaqlar, – dedi, – Lenin öldü. Onun üçün bütün Sovetlərdə bu gün böyük bir cənazə mərasimi keçiriləcək. Hər şəhər, hər qəsəbə, hər kənd Leninə, öz torpağında ölmüş kimi bir cənazə mərasimi hazırlayacaq. Bu baxımdan biz də Leninin təmsili (simvol) cəsədini günortaya yaxın qəbiristana götürəcəyik. Mərasim başlamadan öncə hamınız ağlayacaqsınız. Ağlamayanının başını əzərəm. Cənazə mərasimində yüksək səslə, hönkür-hönkür ağlayacaqsınınz! Ətrafda bir təlaş, bir qaçaqaç vardı. Lenin yeni yetişən gənclərə bir büt kimi təqdim edilirdi. Yaşlılar Lenini qətiyyən sevmirdilər. “Sevmirdilər” nə demək, nifrət edirdilər. Çünki Azərbaycanın başına gələn bütün bəlalar onun üzündəndi. O, Azərbaycanın işğalına qərar verdiyi və ordularını üzərimizə sürdüyü üçün gənc Cümhuriyyətimiz yıxılmışdı. Xalqın seçdiyi millət vəkilləri güllələrə düzülmüşdü. On minlərcə məsum insan öldürülmüş, küçələr insan cəsədindən keçilməz olmuşdu. On minlərcə insanın evi-eşiyi yağmalanmışdı. On minlərcə insan yerindən, yurdundan olmuş, başqa ölkələrə sığınmış və ya Sibirə sürülmüşdü. On minlərcə uşaq yetim qalmışdı. Azərbaycan Rusiyanın rəsmən müstəmləkəsi olmuşdu... Bütün bu fəlakətləri başımıza Lenin və kommunizm gətirmişdi. Bu acılara, zülmlərə səbəb olan bir adam necə sevilərdi? Müəllimimiz Mirzə Hüseyn bu Lenin üçün ağlamamızı istəyirdi. Biz Leninə necə ağlaya bilərdik? Hərçənd Lenin məktəb kitablarında bizə “ən böyük xilasedici” olaraq anladılırdı. Amma Lenin Azərbaycanı məhv etmişdi. Yurdumuzun qanını, iliyini əmmişdi. Lenin Azərbaycanı Rusiyanın yemi halına gətirmişdi. Lenin atamın güllələnməsinə səbəb olmuşdu. Babamın ölümünə, dayımın güllələnməsinə zəmin hazırlamışdı. Səfalət içinə yuvarlanmamız, isti və firavan ailə havasından yetimxanaların bitməz-tükənməz sıxıntılarına düşməmiz onun üzündəndi. Leninə necə göz yaşı tökə bilərdim? Ətrafda böyük bir təlaş vardı. Məktəbə bir tabut gətirildi. Evlərdən süni çiçəklər, rəngli kağızlar, əl işləmələri toplandı. Leninin böyük bir şəkli tapıldı. Bu şəkli çox böyük bir diqqətlə və səssizcə o tabutun içinə uzatdılar. Tabutun üstünü süni çiçəklərlə, rəngli şəkillərlə və tüllərlə süslədilər. Bütün bunlar şagirdlərin və müəllimlərin gözləri önündə cərəyan etdi. Şəhərin valisi, bələdiyə başqanı və digər vəzifəli şəxsləri vilayətdə keçiriləcək mərasimdəydilər. Vilayət binasındakı təmsili cənazə mərasimi bitdikdən sonra heyət bizim məktəbimizə gələcəkdi. Tabutu qaldırıb bir masa üzərinə qoydular. Bayırda müdhiş bir soyuq vardı. Vilayətdən gələcək heyəti, bəlkə, bir saat, bəlkə, iki saat gözlədik. Kimsə görünmürdü. Məktəb müdiri siniflərə keçməmizi söylədi. Yerlərimizə oturmağımızdan daha 5-10 dəqiqə keçməmişdi ki, bayırda qaçaqaçlar, bağırışmalar eşidildi. Müdir müavini sürətlə sinfimizə girdi. Müəllimimizə əmr verdi: – Mirzə Hüseyn, heyət gəldi! Uşaqları tabutun başına topla! Yalnız onları oraya ağlamadan gətirmə! Söylə onlara, böyük Lenin üçün hönkür-hönkür ağlasınlar! Müdir müavini başqa siniflərə demək üçün tələm-tələsik getdi. Əslində müəllimimiz çox yaxşı bir adamdı. Üzünü, demək olar ki, heç qaşqabaqlı görməmişdik. Amma o gün üzündən qaşqabaq tökülürdü. Sinfə döndü və var səsilə bağırdı: – Söylənənləri eşitdiniz. İndi Leninin cənazə mərasimi üçün bağçaya çıxacağıq. Hamınız hönkür-hönkür ağlayacaqsınız. Vali orada! Bələdiyə başqanı orada. Onların yanında məni xəcalət etməyin. Əgər ağlamasanız, sizə lazım olduğu qədər Lenin sevgisi öyrədə bilmədiyimizi sanacaqlar. Onun üçün hamımız bir yerdə ağlamağa başlayacağıq! Haydı, indi ağlayın görək! Hönkür-hönkür ağlayın! Soldan, sağdan bəzi arkadaşların mızıldanmaları oldu. Bu kaman səsinə bənzər mızıldanmalardan müəllimimiz məmnun olmadı. Suç üstə yaxalanan bir adam kimi bir həyəcan içindəydi. Başını çox sərt hərəkətlərlə bir sağa, bir sola çevirir, əliylə bir ağırlıq qaldırırmış kimi əzab çəkirdi: – Haydı! Haydı! Haydı! Hönkür-hönkür ağlayacaqsınız! – deyirdi. Bət-bənizi ağarmışdı. Müəllimimizin bu həzin halı illərlə gözlərimin önündən getməmişdir. Bütün sinifdə heç kim hönkür-hönkür ağlaya bilmirdi. Müəllim ildırım vuran adam kimi dönüb qapını qapadı. – Oğlan, köpəkoğlu köpəklər, – deyə bağırdı, – sizi mənə seçibmi verdilər? Siz ağlamağı da unutmuşsunuz. Mən indi göstərərəm sizə ağlamaq necə olurmuş. Susanın canını alaram. Müəllim hücumla üzərimizə atıldı. Necə gəldi şillələməyə, təpikləməyə başladı. O şillələrdən mən də yetəri qədər payımı aldım. Üzünə iki-üç şapalaq yeyən, baldır sümükləri, dizləri təpiklənən arkadaşlar fəryada başlamışdılar. Müəllimimiz özündən çıxmış kimiydi. Hədəqəsindən çıxan gözlərlə üzərimizə yeriyir, ondan heç gözləmədiyimiz acıqla bizi döyürdü. Sinifdə bir vaveyla başladı. Ağlamayan yox kimiydi. Müəllimimiz: – Bəsdi, – dedi, – Bax, belə! İndi sinifdən Lenin yoldaşın tabutunun olduğu yerə qədər ağlayaraq gedəcəyik. Orada da susmaq yoxdu. Hər kəs istədiyi qədər çırpınıb ağlayacaq. Yoxsa hamınızın sümüklərini qıraram! Sinfin qapısı açıldığı zaman digər siniflərin də hıçqırıqlara boğularaq bağçaya çıxmaqda olduqlarını gördük. Biz də onlardan geri qalmamaq üçün səsimizi yüksəltdik. Mərasim yerində toplandığımız zaman səsimiz yeri-göyü inlədirdi. Müəllimlərimiz ağlayırdı. Vilayətdən gələn heyətdən ağlayanlar vardı. Hava müdhiş soyuq idi. Göz yaşlarımızı donduracaq qədər soyuq idi. Danışarkən, Leninin təmsili tabutunun başına gələnlərin ağızlarından soba tüstüsü kimi buxar yüksəlirdi. Orada iki çıxış edildi. Vilayətdən gələnlər Leninin ölümündən duyduğumuz üzüntünü bağıra-bağıra dilə gətirdilər. Və sözlərini eyni cümlələrlə bitirdilər: – Böyük Lenin! Artıq sən məzarında rahat uyu! Arxandan belə səmimi göz yaşı tökən övladların sənin bayrağını həmişə yüksəldəcəkdirlər. Sən ən böyüksən! Sən ölmədin! Səni qəlbimizə gömürük! Soyuq iliklərimizə qədər işləməyə başladı. Titrəyir və ağlayırdıq. Mərasim çıxışlarından sonra təmsili tabutu çiyinlərimizə aldıq. Leninin tabutunu daşımayan tək bir adam qalmaması istənilirdi. Bu baxımdan hamımız onun tabutunu əllərimizin üzərinə alaraq qəbiristana yönəldik. Əllərimiz, ovcumuzun içi soyuqdan tabutun taxtalarına yapışırdı. Yola çıxdıqdan sonra gerçəkdən ağlamağa başladıq. Çünki soyuğa dayanmaq mümkün deyildi. Ayaq barmaqlarımız, üzümüz, qulaqlarımız, əllərimiz bir mişarla dilim-dilim kəsilmiş və bir duzlu suya batırılmış kimi sızıldayırdı. Ağlamamaq mümkün deyildi. O müdhiş soyuğa rəğmən, idarəçilər bizi qəbiristana qədər apardılar. Yaxşı ki, məzar daha əvvəlcədən hazırlanmışdı. İçərisində Leninin böyük bir şəkli olan o bəzəkli tabutu açılan məzara endirdik. Sonra üzərinə torpaq atmağa başladıq. Torpaq qabarmağa başladıqdan sonra işimiz bitmişdi. Müdirimiz daha artıq üşüməməmiz üçün məktəbə qaçaraq dönə biləcəyimizi söylədi. Külək uşaq sifətimizi bir bıçaq kimi kəsirdi. Ayaqlarımız, qıçımız sanki bizim deyildi. Yıxılıb dura-dura məktəbə yetişdik. Yerlərimizə sərildiyimiz zaman içərimizdə hönkür-hönkür ağlayan arkadaşlarımız vardı. Bir az sonra otağa sinif rəhbərimiz girdi. Əlindəki mis bir qabı masanın üzərinə qoyduqdan sonra sinfə döndü. Səsi hər zamankı kimi hərarətli və yumşaq idi. Mərasimdən öncəki vəziyyətindən əsər-əlamət yox idi. Hətta deyə bilərəm ki, bir az üzgün, bir az xəcalətli şəkildə danışmağa başladı: – Balalarım mənim! Leninin cənazə mərasimi üçün, həqiqətən, çox gözəl ağladınız. Məni və müdirimizi gələnlərin qarşısında xəcalətli etmədiniz. Üzümü qara etmədiniz. İndi hamınıza mükafat olaraq qənd verəcəyəm. Başdan etibarən bir-bir gəlib alacaqsınız! Müəllimimiz sinfə girərkən, gətirib masanın üstünə qoyduğu qapaqlı mis qabın içərisində çay şəkərləri vardı. O zamanlar çay şəkəri tapmaq və yemək də bir nemət idi. Müəllimimiz masanın önünə gələn hər şagirdin üzünü oxşayır, əlləriylə saçlarını düzəldir, göz yaşlarını silir, sonra işıqlı bir sifətlə bir parça qənd uzadırdı. ŞƏRHLƏR Əhməd Cəfəroğlu. “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar”. Ə.Cəfəroğlunun “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” etüdü 1939-cu ildə İstanbulda “Konfranslar seriyası”nda nəşr olunmuşdur. “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri”. Tədqiqat Ə.Cəfəroğlunun Xalq evində dinləyicilər qarşısında etdiyi məruzəsi əsasında hazırlanmış, İstanbulda “Konfranslar seriyası”nda 1940-cı ildə nəşr edilmişdir. “Hüdud boyu saz şairlərimizdən Bağdad xanım”. Məqalə Ankarada nəşr edilən “Azərbaycan” dərgisinin 1954-cü il 12-ci sayında (s.7-11) işıq üzü görmüşdür. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. “Dədə Qorqud” dastanları”. Məqalə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1952-ci il 6-cı sayından (s.2-5) götürülmüşdür. “Dədə Qorqud” oğuznamələri”. Məqalə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1953-cü il 7-ci sayından (s.26-27) götürülmüşdür. “Novruz bayramı”. Məqalə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1954-cü il mart sayında (s.5-7) dərc edilmişdir. Mirzə Bala. “Dədə Qorqud”. Məqalə Münhendə çıxan “Qafqaziya” dərgisinin 1952-ci il 8-ci sayında (s.10-12) nəşr edilmişdir. V.Nuhoğlu. “Dövlət quşu”. M.B.Məmmədzadənin “V.Nuhoğlu” imzası ilə təqdim etdiyi bu məqalə “Qurtuluş” (Berlin) dərgisinin 1936-cı il 19-cu sayında (s.536-537) dərc edilmişdir. İren Melikoff. “Qazan” sözcüyü üzərinə. Çikaqo Universitetinin professoru Robert Dankoffun “Amerika Şərqşünaslığı jurnalı”nda (“Journal of American Oriental Stadies”, 1202(2000), s.273-274) nəşr edilmiş tədqiqatına cavab olaraq qələmə alınmışdır. Turan Alptekin tərəfindən türk dilinə tərcümə olunaraq “Prof. İren Melikoffun ardından” kitabında (İstanbul, “Demos” nəşr, 2009, s.87-92) nəşr edilmişdir. “Gürcülər, türkmənlər və Trabzon: “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərinə”. Tədqiqat Turan Alptekinin tərcüməsi ilə İstanbulda “Demos”yayınları tərəfindən 2008-ci ildə nəşr olunmuş İren xanım Melikoffun “Dastandan masala (türkoloji yolçuluqlarım)” kitabından (s.27-40) götürülmüşdür. “Anadolu türklərinin dastani ədəbiyyatında (dinsəl qəhrəmanlıq mətnlərində) simvol saylar”. Tədqiqat Turan Alptekinin tərcüməsi ilə İstanbulda “Demos” yayınları tərəfindən 2008-ci ildə nəşr olunmuş İren xanım Melikoffun “Dastandan masala (türkoloji yolçuluqlarım)” kitabından (s.121-130) götürülmüşdür. Səlim Rəfiq. “Azəri xalq ədəbiyyatında “Dəli Alı” dastanı”. Məqalə İstanbulda 1933-cü ildə “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin 23-cü sayında (s.415-419) nəşr edilmişdir. “Nigarıstanlı Aşıq Sadığın bir şeiri”. Məqalə 1933-cü ildə “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisində 34-cü sayında (s.434-435) nəşr olunmuşdur.
“Azərbaycan tarixində qaçaqlar hərəkatı”. Bu parça “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi” (İstanbul, Gənclik Basımevi, 1975) kitabından (səh.89-106) götürülmüşdür. Nəbi Turablı. “Qaçaq Nəbi”. Məqalə Ankarada nəşr edilən “Mücahid” dərgisinin 1960-cı il 31-32-ci sayında (s.14) nəşr edilmişdir. Yunus Lənkəranli. “Qaçaq Nəbi”. Məqalə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1981-ci il 236-cı sayında (s.13-14) dərc edilmişdir. Məmməd Sadıq Sənan. “Azəri saz şairləri”. Məqalə İstanbulda nəşr edilən “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin 1932-ci il 2 –ci sayından (s.55-59) götürülmüşdür. Mehmet Şakir. “Aşıq Qurbaninin üç mənzuməsi”. Məqalə “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin 1932-ci il 4-5-ci sayından (s.167-169) götürülmüşdür. Mirzadə Mustafa Fəxrəddin. “Azəri aşıqlarından Sarı Aşıq”. Məqalə İstanbulda nəşr edilən “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin 1934-cü il 29-cu sayından (s.176-178) götürülmüşdür. Əbdülvahab Yurdsevər. “Aşıq Ələsgər”. Tədqiqat Ankarada nəşr edilən “Azərbaycan” dərgisinin 1952-ci il 7-ci sayından (s.2-3) götürülmüşdür. “Ergenekon”. Məqalə Ankarada nəşr edilən “Azərbaycan” dərgisinin 1952-ci il birinci sayında (s.8-9) nəşr edilmişdir.
“Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı”. Məqalə İstanbulda nəşr edilən “Xəzər” dərgisinin 1980-ci il 11-12-ci sayında (s.13-20) dərc edilmişdir. “Sözlü ədəbiyyatımızda həcv”. Məqalə İstanbulda nəşr edilən “Xəzər” dərgisinin 1980-ci il, may, 14-cü sayında (s.3-11) dərc edilmişdir.
“Azərbaycan musiqisi”. Bu tədqiqat “Azərbaycan”(Ankara) dərgisinin 1953-cü il 5-ci (s.10-12), 6-cı (s.9-11), 7-ci (s.4-5), 8-ci (s.13-24), 9-cu (s.8-10) sayında dərc edilmişdir. Əziz Özər. “Türkiyədə azəri türkü və oyun havaları”. Məqalə “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin 1954-cü il 37-ci sayında (s. 28-31) dərc edilmişdir. Behruz Həqqi (Çöl gülü). “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər”. Behruz Həqqinin Almaniyanın Köln şəhərində 1998-ci ildə türk dilində nəşr etdirdiyi “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər” kitabının “Ön söz”ü (s.11-21). Məmməd Altunbay. “Lenini mən gömdüm” Məmməd Altunbayın “Hürriyyətə uçan türk” xatirələr kitabından (Ankara: 1989, s.242-248) götürülmüşdür.
People who represented Azerbaijanian emigration, such as Ahmad bay Aghaoghlu, Ali bay Huseynzadeh, Mahammad Amin Rasulzadeh, Mirza Bala Mammadzadeh, Ahmad Jafaroghlu, Jeyhun bay Hajibayli, Salim Rafig Rafioghlu, Naghi Keykurun, Huseyn Baykara, Abdulvahab Yurdsevar, Mammad Sadig Sanan, Mirzadeh Mustafa Fakhraddin, Hilal Munshi, Majid Musazadeh, Aziz Alpaut, Aziz Ozar, Mustafa Haggi Turkagul, Yunus Lankaranli, Nabi Turabli, Ali Volkan, Iren Melikoff, Khavar Aslan, Turkhan Ganjayi, Hamid Nitgi, Behruz Haggi and others fought for objective and unprejudiced recognition of abundant cultural resources of their nation far away from motherland, they researched diferent genres of the folk literature and thus, created comprehensive researches on the folklore in the emigration. Scientific-theoretical researches of emigration folklore studies differ in a great deal from the researches conducted under the Soviet pressure of the same period with its objectivitiy, peculiarity and methodological aspect. Many issues of the different genres of the folk literature which were forbidden during Soviet sencorship were dealt and researched in the emigration for the first time. It is worth to note that, during the Soviet ruling not only talking about the researches in the emigration, but also mere mentioning of them could have generated great concern. However, names of A.Huseynzadeh, A.Aghaoghlu, M.A.Rasulzadeh, A.Jafaroghlu, J.Hajibayli and others were mentioned from time to time in the Azerbaijanian press. But unfortunately, these articles had the objective of prejudicing them and were written under the Soviet censorship and lacked any objectivity. After regaining independence, conditions for the research and promotion of the folklore heritage were created in Azerbaijan, but during these years their researches have not been published collectively. Some of the work of these emigratns living in Turkey, Germany, France and USA were compiled in the book “Folklore researches in the emigration” (1st book) published by Folklor Institute of Azerbaijanian National Sciences Academy. It is envisaged to continue this work in the future and to include not only the researches, but also folklore materials collected in the emigration and published in diferent countries of the world. KİTABIN SƏHİFƏLƏRİNDƏ Mühacirət folklorşünaslığının dəyərli örnəkləri (Almaz Həsənqızı) 3 Əhməd Cəfəroğlu Azəri türk həyatında batil etiqadlar 53 Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri 70 Hüdud boyu saz şairlərimizdən Bağdad xanım 86 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Dədə Qorqud” dastanları 92 “Dədə Qorqud” oğuznamələri 96 Novruz bayramı 99 Mirzə Bala “Dədə Qorqud” 104 V.Nuhoğlu Dövlət quşu 109 İren Melikoff “Qazan” sözcüyü üzərinə 113 Gürcülər, türkmənlər və Trabzon: “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərinə 119 Anadolu türklərinin dastani ədəbiyyatında (dinsəl qəhrəmanlıq mətnlərində) simvol saylar 133 Səlim Rəfiq Azəri xalq ədəbiyyatında “Dəli Alı” dastanı 143 Nigarıstanlı Aşıq Sadığın bir şeiri 149
Azərbaycan tarixində qaçaqlar hərəkatı 151 Nəbi Turablı Qaçaq Nəbi 170 Yunus Lənkəranlı Qaçaq Nəbi 173 Məmməd Sadıq Sənan Azəri saz şairləri 175 Mehmet Şakir Aşıq Qurbaninin üç mənzuməsi 180 Mirzadə Mustafa Fəxrəddin Azəri aşıqlarından Sarı Aşıq 184 Əbdülvahab Yurdsevər Aşıq Ələsgər 188 Ergenekon 190
Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı 193 Sözlü ədəbiyyatımızda həcv 202
Azərbaycan musiqisi 212 Əziz Özər Türkiyədə azəri türki və oyunları 224 Behruz Həqqi (Çöl gülü) Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər 229
Lenini mən gömdüm 240 Şərhlər 245 Summary 248 Mühacirətdə folklor araşdırmaları (I kitab), Bаkı, Elm və təhsil, 2015 Nəşriyyat direktoru: Nadir Məmmədli Nəşriyyat redaktoru: Vəfa İsgəndərova Kompyuterdə yığdı: Ləman Qafarova Kompyuter tərtibçisi və texniki redaktoru: Aygün Balayeva Kağız formatı: 60X84 1/32 Mətbəə kağızı: №1 Həcmi: 252 səh. Tirajı: 300 Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun Redaksiya-nəşr bölməsində yığılmış, səhifələnmiş, “Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə hazır deopozitivlərdən çap olunmuşdur. 1 “Kommunist” qəzeti, Bakı: 26 may 1951 2 “Kommunist” qəzeti, Bakı: 26 may 1951 1 “Kommunist” qəzeti, Bakı: 26 may 1951 1 Nağı Keykurun. Xatirə dəftərindən bir yarpaq, “Novruz” qəzeti, Bakı, 28 may 1991 1 Baykara Hüseyin. Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul, 1975, s.11 1 Veliyev Afgan. Azerbaycan siyasi düşünce tarihi ve Mirza Bala Mehmetzade (1898-1959), İstanbul, Doğu Kütüphanesi, 2006, s.151 1 Ə.Cəfəroğlunun verdiyi mlumata görə, Aşıq Namaz əslən Azərbaycan türkü olub, Qazax mahalının Daşsalahlı kəndində doğulmuşdur. Lakin gənc yaşlarından əvvəl Axıskaya, 1933-cü ildən Türkiyəyə köçən aşıq Muş ilçəsinin Bulanıq kəndində məskən salmışdır – tərtibçi 1 “Batil etiqadlar” söz birləşməsilə inanclar nəzərdə tutulmuşdur. İfadənin hərfi mənası “həqiqətə uyğun olmayan etiqadlar” kimi başa düşülür – tərtibçi. 2 Bu tədqiqatı nəşr edən redaktorun qeydidir– tərtibçi 1 Vaxtilə qənd və ya pul yerinə iki gün plov gətirilməkdə idi. Ölümün üçündə və yeddisində eyni şey təkrar edilirdi 2Anadolu manilərinin eynisidir. Təfsilat üçün bax: A.Djafaroglu, 75 Azerbayğanische Lieder “Bayaty”, Berlin, 1930 1 Ağır-ağır yerişinə 2 Səndən əvvəl ölənlər 3 Ölünün yuyulduğu taxta, tənəşir 1 “Kol” süpürgə mənasındadır. 1 A.Caferoğlu. Afyonhisar Azəriləri, “Türklük” mecmuası, 1939, sayı 1, s.28 1 Bismillah 2 Muravyov, İran mektubları, “Etnografi mecmuası”, T.10, s.210. Çuvaş türklərində çiy yumurta yeni dünyaya gələn uşağın başı üzərində qırılır və eyni zamanda canlı xoruzun başı qoparılır. “Etnografi mecmuası”, XI, s.50-51 1 İzmirlilərə görə, kəsilən dırnaqlar toplanılmazsa, ailənin pərişan olacağına şübhə edilməz 2 Eyni baxış bu günə qədər hələ də Şamda da mövcuddur.Yalnız burada yolçunun tez dönməsi üçün böyük bir qaba su doldururlar. P.Aubin. La Perse, Paris, 1908, s.326 1 Qızılbaşlar dərhal dini rəqslər keçirirlər 2 “Aşura” məhərrəm ayının onuncu günü olub, şiələr üçün ən böyük matəm günüdür. Həzrəti Əlinin oğlu Hüseyn bu gündə öldürülmüşdür. Buna görə məhərrəm ayının ilk doqquz günündə axşamları “Şəxsey”, “Vaxsey” , yəni “ Şah Hüseyn”, “Vah Hüseyn” dini mərasimi keçirildikdən sonra onuncu gün gündüzün “təşbih” olaraq Həzrəti Hüseynin adına əsasən bir at bəzədilir. Adı “Zülcənah” olur. Atın üzəri bəyaz bezlə örtülmüşdür. Bezin üzərinə qırmızı qan ləkələri çəkilmiş və qamışdan düzəldilən bir xeyli ox saplanmışdır. Ayrıca, canlı göyərçinlər asılmışdır. Rəvayətə görə, Həzrəti Hüseyn bu at üzərində öldürülmüş və at da qaçıb “Xeymə”lərə gəlmişdir. Bu sırada Zeynəb atın üzərində qırx min ox görmüşdür. Bu xatirəni canlandırmaq üçün, şiələrə görə, Aşura günü bu təsviri təmsil edən bir at süslənməkdədir ki, altından doğmayan qadınlar keçərlər. Konya mövləviləri bu gün münasibətilə “aşura” yeyərlərmiş (Qordlevskiy, Osmanlı Halk takvimi için malzeme, “Jivaya starina”, 1911, s.443). 1 İstanbulda uşaq doğmaq istəyən qadın “Mərkəz Əfəndi” məzarından bir gül qopararaq, onu qırx gün başında daşıyar (Meszaros, “Keleti Szembe, T.VII, Budapeşt, 1-06, s.62) 1 Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatı: Qasım bəy Zakir, Bakı, 1925, s.304 2 S.Şapşal. İran şiirlerinin güzel sanatlarında müslüman akdesleri, “Vostoçnıy Sbornik”, S.Petersburg, 1913, I, s.14 3 Səmərqənddə yerli əhali arasında eyni mərasimin yapıldığına şəxsən özüm şahid oldum. Vaxtından daha gec gəzən uşağı bir qəlbirə qoyub yanına ayrıca şəkər və pul yerləşdirirlər. Uşağın ya iki ayaq, ya da iki əl barmaqlarını pambıq ipliklə bir-birinə bağladıqdan sonra küçəyə buraxırlar. Küçədən ilk keçən adamdan ipliyi kəsməsi rica olunur. Bunu eləyən adam pulu və şəkəri götürüb gedir. Bundan sonra uşaq da yeriməyə başlayar. 1Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatı, Molla Pənah Vaqif, Bakı, 1925, s.115 1 A.Caferoğlu. Azəri şivəsində bazı Moğol unsurları, “Azerbaycan yurt bilgisi” 2 Qovut nəzərdə tutulmuşdur – tərtibçi. 1 Bakiyə – keçmişin yadigarı, miras – tərtibçi 1 xalq ədəbiyyatı – tərtibçi 2 Qriqori Nikolayeviç Potanin (1835-1920) səyyah, etnoqraf, bioloq. Onun bir neçə səyahəti nəticəsində yazdığı “Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri” əsəri 1899-cu ildə nəşr edilmişdir – tərtibçi 1 Çömçə – tərtibçi 2 Yarpağı qabaq yarpağı kimi olan ətli, tüklü, su kənarlarında bitən bitki – tərtibçi 1 gəlincik – tərtibçi 1 Ə.Cəfəroğlu məqaləsində bu sözu rus dilində səsləndiyi kimi işlətmişdir – tərtibçi. 1 İfadə “şamanizmə tapınan türklər” mənasında işlədilir– tərtibçi 1 Eynidir – tərtibçi 1 zəngi – tərtibçi 1 xalları – tərtibçi 1 Mənbələrdə Boz ayğırlı Bamsı Beyrək kimi verilməkdədir – tərtibçi 1 Kırzıoğlu M.Fahrettin. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul, 1952, Burhanettin Erenler Matbaası. 132 sah., I kitap, fiyatı: 250 kuruş 1 Dövlət Siyasi İdarəsi (Государственное политическое управление (ГПУ). “QPU" adı "KQB" adından əvvəl yaranmışdır – tərtibçi. 1 Məqalə Mirzə Bala imzası ilə nəşr olunmuşdur – tərtibçi. 2 Adam Oliarius, Puteşestvie po Moskoviyu i Persiyu, almancadan tərcümə edən: P.Barsov, Moskva, 1870, kitab 6, fəsil IX, s.971 3 Eyni əsər, s.968 1 Akademik Heydər Hüseynovun (1908-1950) “Azərbaycanda XIX əsr ictimai fikir tarixindən” kitabı nəzərdə tutulur – tərtibçi 2 Sosyura Vladimir Nikolayeviç (1897-1965), “Ukraynanı sev” şeirinə görə 1951-ci ildə repressiyaya uğrayan,Ukraynadan olan sovet şairi – tərtibçi 1 M.B.Məmmədzadənin imzalarından biri – tərtibçi 2 Müəllif nağılları nəzərdə tutur – tərtibçi 1 Abdubaki Gölpınarlı. Mənakibi Hacı Bektaşı Veli “Vilayetname”, İstanbul, 1958 1 Das Vilayet-Name des Haggi Bektasch, Leipzich, 1927 3 Xörək nəzərdə tutulur – tərtibçi 4 Bax: İrene Melikoff. Hadji Bektach: un mythe et ses avatars, Lieden, 1998, s.114 1 Le Livre Dede Korkut-Recit de la Geste Oghuz, traduit et presente par Louis Bazin et Altan Gökalp 2 A.Gölpınarlı.Tasavvuftan dilimizə geçen deyimlər ve atasözleri, İstanbul, 1977, s.5-8 3 “Ahmet Yesevi et mystique populaire turque” adlı məqaləmiz, “Sur les traces du soufisme turc”, s.139-150 və “Hacı Bektach: un myth et ses avatars” adlı kitabımız, s.5-8 4 J.K.Birge. The Bektashi Order of Dervishes, Londres/Hartford, 1937, s. 169-170, 175 1 A.Gölpınarlı.Tasavvuftan dilimizə geçen deyimlər ve atasözleri, İstanbul, 1977, s.188-189 2 qazan qaynatmaq, füqəralara aş vermək 3 Əxi – “qardaş” deməkdir – tərtibçi. 4 İbn Bətuta (1304-1377) ərəb səyyahı. Ömrünün 30 ilini orta əsrlərin müsəlman ölkələrini gəzmiş və “İbn Bətutanın səyahətləri” kitabını yazmışdır – tərtibçi. 5 İbn Batuta. Voyages et Periples,Voyageurs arabes, Paris, 1995, s.635-669; ayrica bax: “Un document Akhi du XIII e.siecle”, Del Epopee au Mythe, İstanbul, 1995,s.145-162 6 Məslək loncaları – əqidə birlikləri mənasındadır – tərtibçi. 7 Bax: Hadji Bektach:un mythe et ses avatars, s.108-115 1 Ömər Lütfü Barkan, “Osmanlı imperatorluğunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olaraq vakıflar ve temliklər”, Vakıflar dergisi, II, Ankara, 1942, s.279-386: ayrıca bax: “Un ordre de Derviches colonisateurs: les bektachis”, Sur les traces du soufisme turc, s.115-125 2 Chritianity and İslam under the Sultans, II cild, Oxford, 1929 3 Qazan devirmənin at meydanında (hippodrom) deyil, yeniçəri qışlaqlarının (Orta) yaxınındakı Ət meydanında olması fikrini, əslində, məsləkdaşım Gilles Veinstein mənə verdi. 4 Tarih deyimləri və Terimləri Sözlüğü, XII, Fasikül, İstanbul, 1951, s.228-229 1 Abdülbaki Gölpınarlı, Mənakib-i Hacı Bektaş, s.78-79 2 Hər ikisi də dostum olan iki türkoloqun bu fikir ayrılıqlarına mən də Konya ətrafında (Sille) içinə qurban ətlərinin qoyulduğu dərin mis qablara “ləyən” deyildiyini əlavə edərək, mövzuya kiçik bir xidmət etmək istərəm – Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|