Hozirgi oʻzbek adabiy tili

II. BOB. O‘ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI.
2.1. O‘zak va o‘zakdosh so‘z tushunchasi
O‘zak, asos — so‘zning asl ma’nosini bildirib, boshqa ma’noli qismlarga bo‘linmaydigan, mustaqil holda leksik ma’no bildiradigan eng kichik qism. So‘zga turlicha affikslar qo‘shilib kelganda ham, O‘zakning ma’nosi yo‘qolmaydi, undan yasalgan so‘zlarning ma’nosi ana shu ma’no bilan bog’langan bo‘ladi. Masalan, bilimdonlik so‘zi lik affiksi orqali bilimdon so‘zidan yasalgan; bilimdon so‘zi bilim so‘ziga don affiksini qo‘shish bilan yasalgan, bilim so‘zi bil so‘ziga im affiksini qo‘shish bilan yasalgan. Bil so‘zi esa O‘zak so‘z bo‘lib, bilim, bilimdon, bilimdonlik so‘zlarining yasalishi uchun asos bo‘lgan.⁶ Turkiy tillar garchi ustuvor agglyutinatsiyaga ega bo‘lsa-da, baribir ularda ham kombinatsion o‘zgarish sodir bo‘lib turadi. Morfemaning o‘zakka, o‘zakning o‘zakka qo‘shilishi natijasidagi o‘zgarishlar turkiy tillarda fuziya unsuri mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa agglyutinativlik, flektivlik yoki amorflik muayyan tillar uchun mutlaq hodisa emasligidan kelib chiqadi. O‘zbek tilida agglyutinatsiya jarayonidagi quyidagi morfonologik holatlar eʼtiborli. Yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali taʼrif berilib, u «kornevaya morfema» (o‘zak morfema) sifatida qaraladi. O‘zbek tilshunosligida ham leksema morfemaning bir ko‘rinishi sifatida eʼtirof etiladi. Biroq turli qurilishli tillarda leksema va morfema munosabatida farqli holatlar mavjud. Maʼlumki, agglyutinativ va flektiv tillardagi o‘zakning keskin farqlanishi tilshunoslikka kirish kursiga doir barcha darslik va qo‘llanmalarda mufassal sharhlangan. Ularda taʼkidlanishicha, agglyutinativ (masalan, rus, arab) tillardagi o‘zak har doim so‘z yasovchi yoki grammatik shakldan xoli tasavvur qilinmaydi va maʼno anglatmaydi. Shuning uchun mazkur tillarga o‘zakni morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu asosda faqat o‘zakdan iborat, tarixiy yasamaligini yo‘qotgan o‘zak leksemalarni mustaqil qo‘llanishga ega bo‘lmagan morfemaning bir ko‘rinishi sifatida baholash xos va shu xususiyat bilan flektiv til agglyutinativ tildan farqlanib turadi. O‘zak va morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, maʼnodosh tushuncha emas. To‘gʼri, uning ikkalasi ham tilning eng kichik maʼnoli bo‘laklari. Bu jihatdan fonema bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o‘zak ham, morfema ham, yaxlitlik (tselnooformlennost), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va takrorlanuvchanlik xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq denotativ maʼnoga ega bo‘lib, borliqning biror bo‘lagi bilan aloqador holda idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil denotativ emas, nisbiy maʼnoviy mustaqillikka ega bo‘lib, bogʼlanishlarsiz aniq maʼno kasb etmaydi. Bayon qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis, arabcha qr, ktb va o‘zbekcha o‘qi, yoz o‘zaklarini qo‘llanish va maʼno anglatish xususiyatiga ko‘ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o‘zak ekanligini mutlaqo anglab bo‘lmaydi (читать, учить), biroq mulohaza yuritish natijasidagina pisь ning pishu, pisьmo so‘zlari bilan aloqadorligi seziladi. Аrabcha ktb, qr o‘zaklari haqida esa bir qarashda ularning o‘qish va u bilan aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil qo‘llana olmasligi xususiyatini aytish mumkin. O‘zbekcha [o‘qi] va [yoz] o‘zaklarini sharhlashda bu til egasi qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza [o‘qi] va [yoz] so‘zlarining qanday maʼno tashiyotganligi (o‘qi – read, o‘qi - study, yoz - write, yoz - summer) doirasida bo‘lib, omonimik bogʼlanishlarni oydinlashtirish masalasiga yo‘naltiriladi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik maʼnoli birlikning ikki alohida turi – leksema va morfemani qatʼiy chegaralash uchun yetarli ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali emas, balki lisoniy sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida borliqdagi maʼlum bir voqelik bilan bevosita aloqada bo‘lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim.⁷ Soʻz tartibi, gap boʻlaklarining tartibi — gap boʻlaklarining oʻzaro maʼlum grammatik qonunqoidalar asosida, maʼlum sintaktik, mazmuniy, uslubiy qiymati bilan bogʻliq holda joylashuvi. Gap boʻlaklari tartibining oʻzaro qaramaqarshi qoʻyiluvchi bir necha turlari bor. Bulardan eng asosiysi toʻgʻri tartib va teskari tartib oppozitsiyasidir. Toʻgʻri tartibda sintaktik tuzilma qismlari maʼlum qonunqoidalar asosida odatdagicha joylashadi. Masalan, oʻzbek tilida aniqlovchining aniqlanishdan, eganing kesimdan, toʻldiruvchi yoki holning kesimdan oldin joylashuvi toʻgʻri tartib hisoblanadi: bahavo yerlar, Karim oʻqib boʻldi, kitobni oʻqidi, toʻsatdan kelib qoldi kabi. Teskari tartib da maʼlum uslubiy, semantik maqsad va boshqa sabab bilan sintaktik tuzilmaning (undagi gap boʻlaklarining, qoʻshma ran predikativ qismlarining) toʻgʻri, odatdagi tartibi oʻzgaradi, inversiya yuz beradi. Masalan, u keldi (toʻgʻri tartib) — keldi u (teskari tartib), kecha ketdi (toʻgʻri tartib) — ketdi kecha (teskari tartib) kabi. Toʻgʻri tartib koʻpincha darak gaplarga xos boʻlib, ilmiy, rasmiy uslublar uchun harakterlidir. Teskari tartib esa asosan soʻzlashuv, badiiy va qisman publitsistik uslublarga xos boʻlib, bu holat koʻpincha mazmunni sezilarli oʻzgartirmasada, nutqning taʼsirchanligini, emotsionalligini oshiradi. Lekin baʼzan teskari tartib boʻlaklarning sintaktik vazifasini ham, gapning mazmunini ham oʻzgartirib yuboradi: Quvnoq bolalar kuyladilar — Bolalar quvnoq kuyladilar; charm mahsi (charmdan ishlangan) — maxsi charm (mahsibop). Bunday hollarda Soʻz tartibining erkin vabogʻliq turlari farqlanadi. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning (quvnoq bolalar) gapdagi oʻrni bogʻliq tartibni koʻrsatadi. Erkin tartibda gap boʻlaklarining oʻrnini oʻzgartirish mumkin. Bunda mazmun va sintaktik holat emas, faqat uslubiy xususiyat oʻzgaradi: Kinoga kecha koʻplashib bordik — Kecha koʻplashib kinoga bordik — Koʻplashib kecha kinoga bordik kabi. 1. Ayni bir leksemadan har xil affiks bilan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etishi mumkin. Bunda asli affikslar sinonim bo‘ladi. Masalan, ilmoq, ilgak sinonimlarida asli -moq, -gak affikslari o‘zaro sinonim. 2. Ba'zan bir o‘zakning har xil ko‘rinishlaridan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etadi. Bunday holat asosan arabcha o‘zlashtirmalarda voqe bo‘ladi. Masalan, haqsiz-, huquqsiz- leksemalari asli arabcha o‘zakning birlik (haq-) va ko‘plik (huquq-) shakllaridan yasalgan; taqqosla-, qiyos qil- sinonimlaridagi qiyos, taqqos qismlari asli bir arabcha o‘zakdan hosil qilingan. 1. Erkin morfemalar
O‘zbek tilshunosligida erkin morfema tushunchasi ustuvor ahamiyatga ega (Qodirov, 2016). Erkin morfemalar so'z sifatida alohida tura oladigan asosiy ma'no birliklaridir. Ular qo‘shimcha morfemalarga ehtiyoj sezmasdan ham o‘ziga xos leksik va grammatik vazifalarni bajaradi (Abdukarimov, 2008). O‘zbek tilidagi erkin morfemalarga “kitob” (kitob), “qalam” (qalam), “tosh” (tosh) kabi so‘zlar misol bo‘la oladi (Ismoilov, 2019). Erkin morfemalarning tabiati va xususiyatlarini tushunish o‘zbek tilshunosligida so‘zlarning tuzilishi va shakllanishini tahlil qilishda hal qiluvchi o‘rin tutadi (Nurmatov,
2. Bog‘langan morfemalar
Bog‘langan morfemalar mustaqil so‘z sifatida mustaqil turolmaydigan va asosga bog‘lanishi shart bo‘lgan affikslardir. Ular prefiks yoki qo'shimcha bo'lishi mumkin. O‘zbek morfologiyasida bog‘langan morfemalar so‘z yasalishida, grammatik vazifalarni ifodalashda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Masalan, “yu” prefiksi “yugurmayman” so‘zida bo‘lgani kabi inkor fe’l shakllarini yasash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, "-l" qo'shimchasi "bolalar" (bolalar) so'zida ko'rinib turganidek, ko'plikni bildirishi mumkin. (muallifning familiyasi, yili)
3. Fleksion morfemalar
Inflek morfemalar, O'zbek tilining erishgan so'zlarida ishlab chiqarish, shakllar, jinslar, raqamlar va sẖ yuk. Morfemalar, so'z shaklidagi o'zgarishlarni ifodalaydi. Misol uchun, "kelaR" → "kelinga" va "kitob" → "kitoblarga" shaklidagi o'zgarishlar infleksional morfemalarga misoldir. Buning bilan birga, infleksional morfemalar ko'p sonli raqamlar (qosimcha) bilan birga ham ishlatiluvchi so'zlar bilan ham bog'liq buladi (Sultonova,
4. Tuzama morfemalar
O‘zbek tilida yangi so‘zlarning hosil bo‘lishida, leksikaning kengayishida hosila morfemalar hal qiluvchi o‘rin tutadi. tomonidan izohlanganidek, bu morfemalar o‘zak so‘zlarga affiks qo‘shish orqali leksik hosila yasash imkonini beradi. Bu jarayon ot, sifat va fe’l yasash imkonini beradi, ma’no o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi va tilni boyitadi. Bundan tashqari, hosila morfemalar yangi leksik birliklar yaratishga xizmat qiladi, muloqot va lingvistik ijodni osonlashtiradi
O'zbek tilda morfema va qo'shimcha munosabati masalasi judashunosligidBuning uchun asos yaratish va moslashuvchilik yo'nalishi bo'yicha amalgagan yozma va ishlab chiqarish darajasi darajasi Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarning tuzilishi, funksiyasi va ma'nolari, ulardan yuklanishda e'tiboringa mahsulot davriy va tashkilot faktorlar, tilshunoslikning asosiy muammolaridan biridir Bunday masala yaratish dasturlari, tilshunoslik texnologiyalari va lingvistik usullarning mustahkamlanishiga ega bo'lishi kerak Yana bir jarayon bo'yicha, bu masala o'zbek tilshunoslik yig'ish ilmiy ishlar va tadqiqot uchun ham keng rag'batlilikka ega.

Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 34-47 betlar.

O‘zbek tili agglyutinativ bo‘lib, morfemalar o‘zaklarga qo‘shilib so‘z hosil qiladi, lekin morfemalar o‘rtasidagi munosabatlar har doim ham bir tekis bo‘lavermaydi. O‘zbek tilidagi morfema munosabatlarini birlamchi va ikkilamchi deb ajratish mumkin, birlamchi munosabatlar esa so‘zning asosiy ma’nosini bildirish uchun o‘zaklarga asosiy morfemalarning qo‘shilishi bilan bog‘liq. Bu birlamchi munosabatlarga prefiks va qo'shimchalar kiradi. Boshqa tomondan, ikkilamchi munosabatlar grammatik maqsadlarda, masalan, zamon, holat yoki kayfiyatni ifodalash uchun asos bo'lmagan morfemalarning ildizlarga qo'shilishini o'z ichiga oladi. (muallifning familiyasi, yili)
Morfema birikmasi qoidalari
O‘zbek tili morfologiyasining asosiy jihati morfemalarning birikma qoidalaridir. Ushbu qoidalar morfemalarning so'zlarni shakllantirish uchun ruxsat etilgan usullarini belgilaydi.
1. Morfema tartibi
Morfema tartibi so‘z ichidagi morfemalarning o‘ziga xos joylashishini bildiradi va u o‘zbek tilshunosligida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Sultonovaning (2017) taʼkidlashicha, oʻzbek tilida morfema tartibini tartibga soluvchi bir qancha qoidalar mavjud, masalan, old qoʻshimchalar oldiga qoʻshimcha qoʻshish tamoyili. Bundan tashqari, Karimov qo‘shma so‘zlarda bosh morfema odatda birinchi o‘rinda turishini ta’kidlaydi. O‘zbek tilidagi so‘zlarning tuzilishi va ma’nosini tahlil qilishda morfema tartibini tushunish muhim ahamiyatga ega.
2. Morfemalarning joylashishi
Morfemalarning joylashishi o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati bo‘lib, u so‘zlarning grammatik tuzilishini, gap ichidagi sintaktik o‘rnini belgilaydi. Uzunasarov (2013) fikricha, oʻzbek tilida umumiy qoida shuki, morfemalar oʻzak oxiriga bogʻlanadi, natijada aglutinativ tuzilma hosil boʻladi. Biroq, Yo‘ldoshev (2008) ta’kidlaganidek, morfemalarning o‘zakdan oldin ham qo‘yilishi mumkin bo‘lgan holatlar mavjud.
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993. 23-34 betlar
Morfemalarning joylashuvidagi bu xilma-xillik o‘zbek tilida so‘z va gaplarning shakllanishi va izohlanishida katta rol o‘ynaydi.
Morfemalarning birikishi va ajralishi
o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati hisoblanadi. Ismoilov (2015) fikricha, bu hodisa morfemalar qo‘shilib yoki bo‘linib so‘z hosil qilganda sodir bo‘ladi. Oʻzbek tilida affikslarning oʻzaklarga qoʻshilib, bir soʻz hosil boʻlishi natijasida sintez keng tarqalgan. Boshqa tomondan, ayrim affikslar o‘zakdan ajralib, alohida so‘z hosil qilganda ajralish kuzatilishi mumkin. Ismoilov (2015) ta’kidlaganidek, morfemalarning birikish va ajralish mexanizmlarini tushunish o‘zbekcha so‘zlarning tuzilishi va shakllanishi haqida bebaho ma’lumotlar beradi.
1. Morfemalarning birikishi
O‘zbek morfologiyasi morfemalarning qo‘shilib ketishi bilan ajralib turadi, bunda ikki yoki undan ortiq morfemalarning bir birlikka qo‘shilib ketishi kuzatiladi. Bu jarayon o‘zbek tilida murakkab so‘zlarning (muallifning familiyasi, yili) shakllanishiga xizmat qiladi. Morfemalarning birikishi til resurslaridan unumliroq foydalanish imkonini beradi va boy va rang-barang lug‘atni (muallifning familiyasi, yili) yaratishga yordam beradi. Bu hodisa turli affiks va oʻzak morfemalarni tizimli ravishda birlashtirib (muallifning familiyasi, yili) oʻzbek tilidagi soʻzlarning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham hal qiluvchi rol oʻynaydi.
2. Morfemalarning ajratilishi
Morfemalar ajralmasi oʻzining kasallik orqali boʻlinishi tufayli qandaygi morfema va qoʻshimchalarning munosabati bilan etarlicha darajada hannuklik qilish taʼsiri (Abdullaev, 2017). Morfemalar tarqatish, qoʻshish, qoʻshimcha va boshqalarni jamlab biron-bir-biriga ulashish orqali morfema ajralmasiga oʻzaro munosabat biriktirilar ekan (Solijonov, 2013). Morfemalar ajralmasi oʻzida kommunikativ-funksional tashabbus, tavsiflilik va algebra asoslarini jamlab bergan boʻlishi lozim (Irgasheva, 2011).
O‘zbek morfologiyasi murakkab morfema va affiksatsiya tizimiga ega bo‘lgani uchun tilshunos olimlarda katta qiziqish uyg‘otgan. Xolmardonov (2015) fikricha, o‘zbek tilida morfema va affikslar o‘rtasidagi munosabat chuqur o‘rganishni talab qiluvchi hal qiluvchi jihatdir. Bundan tashqari, Yo‘ldoshev (2018) o‘zbek tilining morfologik tuzilishini to‘liq anglash uchun qo‘shimcha morfologik elementlar masalasiga ham e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlaydi. Shuning uchun bu ish o‘zbek tilida morfema va affiks munosabatlari hamda qo‘shimcha morfologik elementlarning mavjudligi masalasini tahlil qilishga qaratilgan.