Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarning asosiy yo’nalishlari

Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarning asosiy yo’nalishlari

• Reja:
• Institutsionalizm yo’nalishi
• 2. Nomukammal bozor ta’limotlari
• 3. Monetarizm va liberalizm

XIX asr oxirida - XX asr boshlarida. Kapitalizm bepul (mukammal) tanlov monopol sahnatga o'tish. Ishlab chiqarish va kapitalning kontsentratsiyasi intensiv ravishda bank kapitalining asosiy markaziy yo'nalishi kuzatildi. Natijada Amerika kapitalistik tizimi o'tkir ijtimoiy ziddiyatlarni keltirib chiqardi. "O'rta sinf" ning manfaatlari katta zarar etkazildi. Ushbu holatlar iqtisodiy nazariya - institutsionalizmda mutlaqo yangi yo'nalish yuzaga kelgan.
Avvaliga u raqib monopolistik sarmoyasi bilan, ikkinchidan, avvalambor, iqtisodiyotni isloh qilish va iqtisodiyotni isloh qilish bilan himoya qilish kontseptsiyasini ishlab chiqadi. Metodologiya, institutsionalizm sohasida ko'plab tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, Germaniya tarixiy maktabida keng tarqalgan. Masalan, V. Leontiev gazetasi, T.BBLIN va V. Mitchellning iqtisodiy analitik usullarini tanqid qilgani, Germaniyaning tarixiy maktabining to'liq yo'nalishlarini tanqid qilganda. Ushbu qisman Asrlar oxirida, AQShdagi nemis maktabining ta'siri iloji boricha katta edi va ehtimol inglizlarning ta'siriga qaraganda ancha sezilarli darajada katta edi.
Ko'p jihatdan, shunga o'xshash hukm M. Blag, "Institutsionalizmning mohiyatini aniqlashga harakat qilyapmiz", deb aytadi, biz metodologiya sohasi bilan bog'liq uchta fazilatni kashf etamiz: 1) tug'ma neoklassic jihatdan yuqori darajadagi mavhumlik va xususan pravoslav narx nazariyasining statik xususiyatidan noroziligi; 2) iqtisodiy nazariyani boshqa xalq ilmlari bilan birlashtirish istagi yoki "ochiqsizlantirishning afzalliklariga ishonish"; 3) Klassik va neoklassik nazariyalarning etishmasligi bilan noroziligi batafsilroq tadqiqotlarni taklif qilish. “
"Institutsionalizm" atamasi "institut" so'zidan kelib chiqadi. Institutlar juda noaniq toifaga ega. Ushbu mavzu bo'yicha yozgan olimlar bunday institutlarning aniq ta'rifini bermadilar. Bundan tashqari, iqtisodiy istiqbollar nuqtai nazaridan, muassasalar turli yo'llar bilan aniqlandi. Masalan, Eltorster, institut prognoz mexanizmini o'zgartirish xatti-harakati sifatida kuchdan foydalangan holda o'zgartirish va bu eng yorqin jihat deb ta'riflashi mumkinligini yozmoqda. Yana bir ta'rif, institutlar ostidagi D. Shimoliy Shimolga, jamiyatdagi o'yin qoidalarini tushunadi yoki odamlar o'zaro ta'sirini shakllantirish orqali rasmiy ravishda yaratilgan.
"Institutsionalizm" atamasi "Institut" kontseptsiyasini boshqa izohlashga asoslangan. Institut institutsionalistlar iqtisodiyotda va undan tashqarida jamiyatning harakatlantiruvchi kuchining asosiy elementi sifatida ko'rib chiqiladi. Institut mafkurasi "muassasalari" turli xil toifa va hodisalarni o'z ichiga oladi:
1) Davlat muassasalari, I.E. Oila, davlat, monopoliyalar, kasaba uyushmalari, tanlov, huquqiy me'yorlar va boshqalar; 2) Jamoat psixologiyasi, I.E. Xulq-atvor, fikrlash tarzi, urf-odatlar, urf-odatlar, odatlarning sabablari. Jamoat psixologiyasining namoyon bo'lishi shakli iqtisodiy toifa: xususiy mulk, soliq, kredit, daromad, savdo va boshqalar. Uning nomi 1916 yilda Amerika iqtisodchisi V.Miltonning "institutsionalizm" atamasini qo'llaganidan keyin ko'rsatma edi.
Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, iqtisodiy fikrlarning institutsional yo'nalishi vujudga kelmasining hisob-kitobi monografiya "ISL Sinf nazariyasi" ni nashr etish kunidan boshlab boshlanishi kerak. Ammo 1899 yildan beri, keyinchalik tug'ilgan yangi muhim nashrlarga, agar institutsionalizm doirasidagi yangi tendentsiyalar, go'yo ishlab chiqarishning ushbu yo'nalishi g'oyalari va tushunchalarini aniq shakllantirgan yangi muhim nashrlarga ega bo'ldi Nazariya bitta hisobdagi 20-30-yillarda.
Institutsionalistlar sotsiologiya tomonidan keng qo'llaniladi, uni siyosiy iqtisod bilan bog'lab, sotsiologik toifalar bilan iqtisodiy fanni to'ldiradi. Sotsiologik va iqtisodiy tahlilning sintezi g'oyasi ularning tushunchalariga asoslanadi. "Institutsionalizm" atamasi (Eng. Institutsionalizm, institut - institutning toifasiga asoslangan bo'lib, jamiyat va iqtisodiyotga bo'lgan qarashlar va iqtisodiyotni belgilash uchun harakat, odat, yo'nalish, ko'rsatma) qabul qilindi. bu ushbu yo'nalishdagi ijtimoiy va iqtisodiy quruvchilarning asosi hisoblanadi.
U.MILTON, "Institut" ta'rifi bilan "og'zaki ramz eng yaxshi tavsif Davlat bojxonalari guruhi "fikrlash usuli", bu odamlar uchun bir guruh odamlar yoki odatdagi odamlar uchun odat bo'lib qolgan. "Gamilton" institutlar insoniyat faoliyatining chegaralari va shakllarini o'rnatgani haqida bahslashdi. Biz hayotimizni moslashtiradigan urf-odatlar va odatlar dunyosi - bu pleksus va doimiy institutlar mato.
XX asr boshlarida erkin (mukammal) raqobatga asoslanga iqtisodiyot tobora monopollashib bordi, bu ayniqsa yevropa va AQSHda yaqqol ko’zga tashlandi. Iqtisodiy liberializm printsiplari (erkin savdo-fritredolik, davlatning iqtisodga aralashmasligi va b.) real hayot talablariga javob bermay qo’ydi. Monopollashuvning yorqin oqibati sifatida 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining keltirish mumkin.
Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning «bozorlar qonuni» hamma yerda tan olingan va unga suyanib ish yuritilgan bo’lsa, bu davrda uning ahamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat avval instituttsionalizm, keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot ob’ekkti qilib olindi.
Bu muammolar bilan deyarli bir vaqtda Garvard universiteti professori E. CHemberlin va Kembrij universiteti professori J.Robinsonlar shug’ullandi.
Edvard Xeyting CHemberlin (1899-1967) o’z asarida monopoliyaning mohiyati, monopol baho va monopol foydaning yuzaga kelishining chuqur tahlilini bepradi. Uning fikricha, monopoliyaning mohiyati - bu taklif ustidan nazorat, bunda baho ustidan ham nazorat bo’ladi.
CHemberlin fikricha, bozorlar o’zaro bog’langan, chunki bir-biriga bog’liq bo’lmagan sotuvchilar vazifasi bir-biriga yaqin bo’lgan mahsulotlarni realizatsiya qilishda hamohangdirlar. Real hayotda bozorlar u yoki bu darajada nomukammaldirlar, shu sababli muvozanatga intilish to’g’risida gapirish o’ta soddalikdir. Natijada har bir sotuvchi monopolist deb hisoblanadi, uning o’z haridorlari, «noyob» mahsulotini oluvchilar bo’ladi. Bozordagi monopolistik sifatida baholarni tartibga soladi.
Bu esa tovarlar va xizmatlarning real taklif hajmi «sof» raqobat sharoitidagidan kam, bahosi esa yuqoriroq bo’ladi. Bu yerda mahsulot differentsiyasi eng muhim shartdi. Bu kategoriyaning mohiyati shundaki, sotuvchilarning tovari (yoki xizmati) da boshqalarnikidan keskin farq qiluvchi belgisi bo’lishi kerakligidir. Bu belgi haridor uchun real yoki xayoliy bo’lishi, aslida esa xuddi shu mahsulotga afzallik berilishiga olib kelishi shart. Bunday differentsiatsiya bo’lgan sharoitda haridorlar va sotuvchilar tasodifiy yoki tartibsiz juftlikka (bu sof raqobatda bo’ladi) birlashmaydilar, bu yerda afzallika asoslangan tanlov hal qiluvchidir.
Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo’ldi va XX asrning 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarga davlatning ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmagan erkin raqobat g’oyasining ustuvorligiga asoslanadi.
Agar keynschilik iqtisodiyotda davlatning faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning nisbatan passiv tartibga solishini qo’llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning turli sohalarini investitsiyalash, hukumat buyutma va haridlari hajmini kengaytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo’yicha davlat chora- tadbirlari majmuasiga ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning o’nta keng qo’llanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo’lgan davlat byudjeti kamomadi va inflyatsiyaga olib kelishida ko’rinadi.
Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baho shakllanish printsiplaridan foydalanishni, iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat to’zilmalarining yetakchi bo’lishini qo’llaydilar. Davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini esa «tunggi qorovul» yoki «sport sudyasi» qabilida bo’lishi ko’zda tutiladi.
Bu yo’nalishning yirik vakili L.Erhard fytganidek «Raqobat mumkin bo’lgan hamma yerda, tartibga solish - zarur bo’lgan yerda» amalga oshuvi kerak. Davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki cheklangan bo’lib, tadbirkorlarning erkin va mo’’tadil faoliyati iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashning asosiy sharti sifatida qaraladi.
XX asrning 30-yillarida davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash maqsadida muqobil neoliberal markazlar tashkil etildi.
Buning sababi shundaki, 2-jahon urushi arafasida paydo bo’layotgan militaristik g’oyalar nihoyatda kuchli bo’lib, ko’p mamlakatlarda (Germaniya, Italiya, AQSH, Buyuk Britaniya...) davlatning iqtisodiyotga aralashuvi keskin kuchayadi.
Neoliberalizmning eng yirik markazlari Germaniya, AQSH va Angliyada vujudga kelib, shunga muvofiq Frayburg maktabi (etakchi vakillari - V.Oyken, V.Ryobke, A.Ryustov, L.Erhard va b.), CHikago maktabi, uni «monetar maktab» deb ham ataydilar (etakchi vakillari - L.Mizes, M.Fridmen, A.SHvari va b.), London maktabi (etakchi vakillari - F.Xayek, L.Robbins va b.). Frantsiyada neoliberal g’oyalarning taniqli vakillari sifatida iqtisodchilar J.Ryueff, M.Alle va boshqalarni keltirish mumkin. Bu olimlar o’sha davridayoq yagona ilmiy-amaliy platformani ishlab chiqish uchun harakat boshladilar.
1938 yili Parijdagi konferentsiyada neoliberalizmning asosiy printsiplari xalqaro ko’lamda e’lon qilindi. Bu neoliberallarning yig’ilishi (forumi) «Lippman kollokviumi» deb ham ataladi, buning sababi shuki, o’sha yili amerikalik iqtisodchi A.Uolter Lippman «Erkin shahar» kitobini e’lon qildi va undagi g’oyalar neoliberal printsiplar bilan hamohangdir. 
Parijdagi qo’llab-quvvatlangan neoliberal umumiy printsiplarning mohiyati shundan iboratki, davlatlar erkin raqobat qoidalarini qaytarishga g’amo’rlik qilishlari va ularni barcha xo’jalik sub’ektlari tomonidan bajarilishini ta’minlashlariga ko’maklashuvi so’raladi. Bu xujjatda xususiy mulk ustunvorligi sharti, bitimlar erkinligi va bozorlar erkinligi davlat yo’li bilan faqat ekstremal (urush, stixiyali ofat, katastrofa va b.) holatlardagina qayta ko’rilishi mumkin deb hisoblanadi.
2-jahon urushidan so’ng neoliberalizm printsiplari dastlab Farbiy Germaniya (GFR) da amaliy jihatdan muvaffaqiyati tatbiq etildi. Bu yerda 1948 yildan boshlab bu g’oyalar Adenaurer-Erhard davlat doktrinasi statusiga aylantirildi. Neoliberalizmning taniqli nemis nazariyotchilari V.Rebne, A.Ryustov va boshqalar ozodlik va insonparvarlik bahonasida monopolizm vujudga kelishining barcha ko’rinishlarini tanqidiga boshchilik qildilar.
Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Lyudvig fon Mizes (1881-1973) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix Xayek (1899-1992)lardir. Ularning maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning fikricha, markazlashgan boshqaruvga asoslangan sotsialistik xo’jalik va hukumat tomonidan tartibga solinadigan bozor o’zoq vaqt yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi.
Uningcha, sotsializmning «tartibga solinadigan iqtisodiyot»i rejalarni o’zboshimchalik bilan to’zadigan tashkilotchilarning quliga aylanadi, rejalangan tartibsizlik ro’y beradi. YAgona oqil siyosat - bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv tsivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning asosiy asarlari quyidagilar: «Liberalizm», «Insoniy harakat: iqtisodiyot to’g’risidagi traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodologiya ocherklari» va boshqalar.
Ingliz iqtisodchisi Fridrix fon Xayek asli nemis bo’lib, asosiy faoliyatini Angliyada ko’rsatgan. U 1974 yilda iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti laureati bo’lgan. U o’zining «Qullik sari yo’l» asarida har qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturaga, ya’ni yakkahoqimlikka, iqtisodiy qullikka olib borishini isbotlaydi, xo’jalikda bozor tizimining «aralash» va «buyruqbozlik» iqtisodiyotidan ustunligini ko’rsatib beradi, kapitalni abadiy kategoriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatatsiya mavjudligini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining sotsialistik g’oyalari to’la tushkunlikka mahkumligi va o’z tabiatiga ko’ra halokatli ekanligini ta’kidlaydi.

E'tiboringiz uchun raxmat