44
1) Qəza-müdafiə reaksiyaları-Bunlar dərhal patogen amilin
təsirindən sonra başlayıb, lakin qısa müddətli olurlar. Belə
reaksiyalar bəzən kortəbii xarakter daşıyırlar. Məsələn, beyinin qan
ilə təchizi çətinləşdikdə qaraciyər və başqa daxili orqanlarda olan
qan, qan dövranında səfərbərliyə alınır. Həyati mərkəzlərin qan ilə
təchizini yaxşılaşdırır. Lakin qaraciyərin elə bu qısa müddətdə qan
ilə təchizi zəiflədikdə, həmin kiritik vəziyyətdən çıxandan sonra
orada degenerativ dəyişikliklər baş verə bilər.
2) Nisbətən möhkəm və davamlı müdafiə reaksiyaları -Bunlar
həm yerli və həm də ümumi xarakter daşıya bilirlər. Bu kimi ümumi
reaksiyalara orqanizmin ehtiyat imkanlarının səfərbərliyə alınması,
funksiyalar və maddələr mübadiləsinin güclənməsi, qoruyucu
ləngimənin əmələ gəlməsi və s. aiddir. Yerli müdafiə reaksiyalarına
isə faqositoz, qranulasion halqasının yaranması, toxuma inkişafı və
baryerlərin güclənməsi, toksinlərin neytrallaşması, regenerasiya və
s. göstərmək olar. Ayrı-ayrı konkret hallarda bu müdafiə reaksiyala-
rının bəzisi üstünlük təşkil edir. Məsələn, yaralanmada regenera-
siya, zəhərlənmədə toksinlərin neytrallaşması və s.
3) Bu reaksiyalara çox möhkəm və uzun müddət, hətta bütün
ömür boyu bədəndə qalan müdafiə reaksiyaları aid edilir. Bu kimi
müdafiə reaksiyalarından ilk növbədə əks cisimciklərin əmələ
gəlməsi aiddir ki, onların nəticəsində bütün ömür boyu həmin
xəstəliyə qarşı yoluxmazlıq yaranır. Konpensator reaksiyalarına isə
ürək qüsurlarından sol mədəciyin hipertrofiyasını göstərmək olar.
Elə orta dərəcəli hipertrofiyanın nəticəsidir ki, çox zaman ürək
qüsuru olan şəxs səksən il və daha çox yaşasın, bu kimi həyatı
əhəmiyyəti olan orqanda belə bir nöqsanın olmasını bilməsin.
Sağalma iki cür ola bilər. Tam və natamam sağalma. Tam sa-
ğalmada xəstəliyin törətdiyi bütün funksional və morfoloji dəyişik-
liklər aradan qaldırılır. İnsanın sağalmasından söhbət getdikdə isə
əmək fəaliyyətinin tam bərpa olunması da nəzərə alınmalıdır.
Natamam sağalmada isə xəstəliyin hər hansı bir izləri qalır.
Bu zaman əlverişli şərait olduqda xəstəlik yenidən baş verə bilər.
Buna patoloji vəziyyət deyilir.
45
C. H. Təqdisi sağalmaya aid əsərlərində daima bu fikri sübut
etməyə çalışır ki, sağalma nə xəstəliyin sonudur nə də onun geriyə
inkişafıdır. Sağalma xəstəliyin sonu sayıla bilməz, ona görə ki,
sağalmanın əsasını təşkil edən müdafiə uyğunlaşma reaksiyalarının
səfərbərliyə alınması, xəstəliyin lap başlanğıcından və hətta xəstəlik
önü dövründən başlayır. Sağalmaya xəstəliyin geriyə inkişafı da de-
mək düz deyil, ona görə ki, sağalma yeni keyfiyyətdir. Hər bir xəs-
təlikdən sağalan adam xəstəlikdən əvvəl ki, adam deyil. Onun müx-
təlif müdafiə uyğunlaşma reaksiyaları, maddələr mübadiləsi və s.
tam başqa istiqamətdə fəaliyyətini davam etdirir.
Bu məsələyə aid C. H. Təqdisinin “Sağalmanın mexanizm-
ləri” (Y. C. Məmmədovla birlikdə, Moskva, Znanie, 1984) adlı kita-
bı diqqəti cəlb edir.
Kitab da qısa girişdən sonra yığcam şəkildə sağlamlıq, xəstə-
lik və sağalma haqqında məlumatlar verilir, xəstə orqanizm necə
sağalır məsələsi işıqlandırılır. Sonra sağalmaya mane olan stresslər,
zərərli vərdişlər və s. həmçinin sağalmaya əlverişli şərait yarada
bilən immun sisteminin güclənməsi, düzgün pəhriz, bədən tərbiyəsi
və s. ətraflı təhlil olunur.
Sağalmada ekoloji amillərin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir.
Göstərilir ki, elmi-texniki inkişaf dövründə ətraf mühitdə baş verən
bir sıra hadisələr, xüsusilə yeni tərkibli kimyəvi maddələrin yayıl-
ması insanların bu növ mühit də uyğunlaşmasını çətinləşdirir. Bu
onunla izah edilir ki, həmin maddələrə qarşı evolusiya prosesində
insanlarda adaptasiya əmələ gəlməmişdir. Digər tərəfdən insanlar
özü də ətraf mühiti o qədər dəyişdirir ki, çox zaman hər hansı bir
şəxs məcburiyyət qarşısında özünü də dəyişdirib, ona uyğunlaşdır-
mağa çalışır.
Sağalma haqqında C. H. Təqdisinin orijinal fikirlərindən biri də
sağalmadan sonrakı sağlamlıqdır. O, bir sıra patoloji proseslərdə sa-
ğalmadan sonra ki, dövrü izləyərək göstərir ki, həmin bu dövrdə
orqanizmin bir çox funksiyaları və maddələr mübadiləsi tam yüksək
səviyyədə sabit olmadığından mütləq müəyyən müddət ərzində
yaxından həkim nəzarətini tələb edir. Bu zaman aparılan tədbirlər sı-
46
rasında o, bitki mənşəli stimulyatorların qəbul edilməsinə böyük yer
verirdi. Bu kimi dərman bitkilərindən alınan müxtəlif preparatların
şokdan sonrakı tədbirlərdə yüksək effektli olmasını qeyd etmişdir.
***
Bildiyimiz kimi tibb ən qədim elmlərdən biri sayılır. Əsrlər
boyu insanların bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər ilk dəfə empirik
şəkildə nəsildən-nəslə verilmişdir. Sonralar yazı meydana gəldikdə
bu məlumatlar müxtəlif əsərlərdə qeyd olunmuşdur. Elə onların
əsasında da “xalq təbabəti” yaranmışdır. Müasir tibb xalq
təbabətinin nailiyyətlərini olduqca yüksək qiymətləndirir. Orada
olan bir çox fikirlər müasir tibbdə geniş tətbiq olunur. Bu proses
daima davam edir.
Tibbin tarixi məsələlərin öyrənilməsində C. H. Təqdisinin
böyük xidmətləri var. Bu da hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki,
C. H. Təqdisi bir sıra Şərq və Qərb dillərini bildiyindən bu sahədə
olan bir çox ilkin mənbələrlə bilavasitə özünün istifadə etmək
imkanı olmuşdur. O, əsərlərində əsas yeri Yaxın və Orta Şərqdə
fəaliyyət göstərmiş alimlərin əsərlərinin tədqiqinə həsr etmişdir. Bu
qiymətli məlumatların toplanmasının əsasında onun “Orta əsrlərdə
Şərqdə tibbin tarixi” (35 çap vərəqi) adlı sanballı monoqrafiyası
yaranmışdır. Mən bu monoqrafiyanın əl yazısı ilə tanış olduqda
orada hətta müasir tibbin müxtəlif sahələrinə aid qiymətli fikirlərə
rast gəldim. Bu monoqrafiya əsas etibarı ilə üç fəsildən ibarətdir.
Birinci fəsildə Yaxın və Orta Şərq alimlərinin orta əsrlərdə tibbin
öyrənilməsində ədə etdikləri yeniliklərin tarixi, genosoloji səbəbləri
aydınlaşdırılır. Bu səbəblərin sırasında əsas yeri Şərqin
ümumiyyətlə elm və mədəniyyətin beşiyi olmasına verilir. Çox
maraqlı faktlar ilə göstərilir ki, qədim Şərqdə Misir, Çin, Hind
mədəniyyətləri ilə bərabər, hələ onlardan heç də geri qalmayan və
hətta bir çox cəhətlərdən yüksək səviyyədə olan atəşpərəstlərin
mədəniyyəti və onların müqəddəs kitabı sayılan “Avesta” da
göstərilən olduqca qiymətli tibbi fikirlər mövcuddur. Bu məsələnin
Dostları ilə paylaş: |