I bob aholining turmush darajasi
Yüklə 297,5 Kb.
|
| RID q(ND-ST)*Jpxk Bunda: ND - nominal daromadlar (so’m);
ST - soliqlar, majburiy to’lovlar (so’m); Jpxk - pulning xarid qobiliyati indeksi (narxlar indeksiga teskari kursatkich). Ish haqi, tadbirkorlik daromadlari, ijtimoiy transfertlar va boshqalar pul daromadlarining asosiy manbalaridir. Ko’p yillar davomida ish haqi sifatida olingan daromadlar aholi daromadlarining asosiy manbasi vazifasini o’tagan. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida daromadlar salmog’ida ish haqining ulushi kamaydi va 1999 yilda 28,0 foizni tashkil etdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda mehnatga yarasha haq to’lash tamoyili buzilishining obyektiv sabablari mavjud, jumladan, ishlab chiqarish hajmining qisqarishi va daromadlar yangi manbalarining paydo bo’lishi (tadbirkorlik faoliyatidan va mulkdan olinadigan daromadlar). Bu qisqarish ijtimoiy transfertlar sifatida shakllanadigan daromadlar manbai bo’lgan ijtimoiy fondlarga mablag’ ajratilishining kamayishiga olib keladi. Nominal (ya’ni belgilangan) va real ish haqlarini ajratish lozim. Nominal ish haqi soliq va majburiy to’lovlar chegirilmagan ish haqi yig’indisidir. Ixtiyordagi ish haqi – bu, daromad solig’i va pensiya fondiga majburiy ajratmalar hisobdan chiqarib tashlangandan keyin qolgan ish haqi yig’indisidir. Real ish haqi – bu, soliq, narxlar va tariflarning o’zgarishini hisobga olgan holdagi nominal ish haqi, ya’ni nominal ish haqi hisobiga olish mumkin bo’lgan real moddiy boyliklardir. Masalan, nominal ish haqining 20 foizga, narxlarning esa 15 foizga o’sishi (soliqlar o’zgarmagan takdirda) Real ish haqining 4,3 foizga o’sishiga olib kelishi mumkin (120 :115 x 100q104,3). Real ish haqi quyidagicha aniqlanadi: RIHq(NIH-SA) x Jpxk Bunda: NIH - nominal ish haqi (so’m); SA – soliqlar, ish haqidan majburiy ajratmalar (so’m). Foyda - ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar uchun qo’shimcha daromad manbaidir. Sof foyda hisobiga investisiyalar, innovasiyalardan olinadigan daromadlar, dividendlar, monopoliyalar daromadlari, ba’zi ijtimoiy to’lovlar, imtiyozlar va hokazolar amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning yangi manbai - tadbirkorlikdan keladigan daromadlar yoki tadbirkorlik daromadlari paydo bo’ladi. Bu daromadlar tadbirkor bajaradigan funksiya uchun mukofotdir (ishni, kapitalni, tabiiy resurslarni tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun yo’naltirish; firmani boshqarish, innovasiyalarni kiritish bo’yicha qarorlar qabul qilish, tavakkalchilik bilan mablag’ sarflash). Bu daromadlar tadbirkor tomonidan kredit uchun foiz to’langandan keyin qoladigan foyda hisobiga shakllanadi. O’zgaruvchan bu miqdor boshqarishning natijasiga bog’liq bo’ladi. Foyda qonuniy va noqonuniy, xo’jalikning samaradorligiga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan tarzda yuzaga kelishi mumkin. Aholi daromadlarining muhim manbasi ijtimoiy iste’mol fondlari bo’lib, iste’molni jamoa shakli orqali taqsimlash usulidir. Daromadlarning bu manbasiga, turli baholarga qaraganda, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan umumiy daromadning 1/5 qismidan 1/3 qismi to’g’ri keladi. Bunda ijtimoiy iste’mol fondlaridan to’lanadigan to’lovlar, xizmatlar, imtiyozlarning ikki xil shaklini ajratish mumkin: pulli va pulsiz shakllar. Pulli shakldagi ko’plab mablag’lar pensiya ta’minoti (yosh, nogironlik, staj, boquvchisini yo’qotganlik bo’yicha), bolalar, ishsizlik nafaqalari to’lash va hokazolar uchun sarflanadi va ijtimoiy transfertlar deyiladi. 2.3. ISTE’MOL BYUDJETLARINING MOHIYATI VA TURLARI. YASHASH MINIMUMI VA ISTE’MOL SAVATI Mehnat motivasiyasida ish haqi va ijtimoiy transfertlarning nisbati muhim. Daromadlar tarkibida ish haqining ulushi ustun bo’lsa, faol mehnat, tadbirkorlik, tashabbus rivojlanadi, agar ijtimoiy transfertlar hissasi oshib ketsa, ko’pincha boqimandalik kayfiyati kuchayadi. Shaxsiy (oilaviy) daromadlar miqdori yig’indisi pul daromadlari va natural daromadlardan tashkil topadi. Natural daromadlar shaxsiy tomorqa va uy xujaligidan olinadigan hamda aholining ta’lim, tibbiy xizmat va hokazolarni ta’minlovchi pulsiz daromad turlaridan vujudga keladi. Shaxsiy tomorqa xo’jaligi shaxsiy va oilaviy daromadlarning shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Jamiyat rivojlanishining murakkab ijtimoiy-iqtisodiy davrida shaxsiy tomorqa xo’jaligi aholining ba’zi guruhlari uchun asosiy daromad manbai bo’lib qoladi. Oila byudjeti. Oila - qarindosh bo’lgan yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’langan, birga yashayotgan va birgalikda xo’jalik yuritayotgan shaxslar jamoasidir. Keyingi yillarda oila iqtisodiyotiga qiziqish o’sdi. O’zbekistonda milliy hisob-kitob tizimiga o’tilishi munosabati bilan uy xo’jaligiga iqtisodiyotning muhim subyektlaridan biri sifatida qaralmoqda. Hozirgi sharoitda uy xo’jaligining umumiy daromadlarini o’lchash aholiga manzilli ijtimoiy yordam ko’rsatish, soliqqa tortish tizimini oqilona tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uy xo’jaligi birga yashayotgan va umumiy byudjetga ega bo’lgan bir yoki bir necha shaxs tomonidan olib boriladi. Odatda, uy xo’jaligi a’zolar soni bo’yicha oila bilan mos keladi, ammo ba’zi holatlarda bir necha oilalar birgalikda uy xo’jaligi yuritishi mumkin. "Uy xo’jaligi" atamasini turlicha ifodalash mumkin, masalan: - oilani statistik belgilash; - an’anaviy uy ishlari yig’indisining umumlashma nomi (bolalarga qarash, ovqat tayyorlash, kir yuvish, uy tozalash, oddiy ta’mirlash ishlari va h.k.); - oilaning daromad-kategoriya, daromad-mulk va xarajat-iste’mol tavsiflarini o’z ichiga oluvchi statistik ijtimoiy-iqtisodiy tushuncha. Oilalar daromadlarining shakllanishi nuqtai nazaridan uy xo’jaligining quyidagi funksiyalari muhim: 1) mehnat ishlab chiqarish funksiyasi; 2) iqtisodiy nomehnat funksiyalar (uy xo’jaligining umumiy daromadlari asosiy manbai). Birinchisiga quyidagilar kiradi: yakka tartibdagi mehnat faoliyati, ya’ni uy sharoitida kiyim-bosh, poyabzal tikish, mebel yasash, maishiy xizmat ko’rsatish; agrar faoliyat, ya’ni yer, yer uchastkasining barcha turlaridan foydalanish; an’anaviy uy ishlari - ovqat tayyorlash, bolalarga qarash, kir yuvish, uy tozalash, kiyim, poyabzalni ta’mirlash va h.k.; yakka tartibdagi oilaviy savdo - ilgari to’plangan oilaviy mulkni sotish, turli tovarlarni olib-sotish. Iqtisodiy nomehnat funksiyalar: oilaviy lizing (uy, dala-hovli, yer, avtomobil, qayiq kabilarni ijaraga berish va shu kabi); bo’sh turgan pullarga qimmatli qog’ozlar (veksellar, obligasiyalar, aksiyalar va h.k.) sotib olish va foydalanish. Oila daromadlarining asosiy qismi mehnatda, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishdan olinadigan daromad, ijtimoiy trasnfertlardan yuzaga keladi. Oila byudjeti daromad va xarajat qismlarga bo’linadi Oilaning daromadlari va xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar oilaning turi (soni va ijtimoiy-demografik tarkibi, "ishlovchilar" va boqimandalarning o’zaro nisbati va shu kabilar), ish bilan bandlik xarakteri, olinadigan daromadlar darajasi, uy-joy, madaniy-maishiy buyumlar bilan ta’minlanganligi, turar joyi, joylashish xarakteri, istiqomat qiladigan hududi va hokazolar bilan bog’liq. Oila byudjetini tekshirish asosida ishchi va xizmatchilar, kolxozchilar va alohida pensionerlar oilalarining daromadlari yig’indisi hisoblab chiqiladi. Daromadlar yig’indisi tarkibiga ish haqi (jamoa xo’jaliklari a’zolariga haq to’lash), pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar va ijtimoiy iste’mol fondlaridan boshqa to’lovlar kiradi, jumladan, bolalarni maktabgacha tarbiya muassasalarida, bolalar lagerlarida tarbiyalash uchun dotasiyalar, shuningdek, sanatoriyalar, dam olish uylariga bepul va imtiyozli yo’llanmalar qiymati, shaxsiy tamorqa xo’jaligidan olinadigan daromadlar ham kiradi. Bozor iqtisodiga o’tish yillarida oilalar umumiy daromadlari shaxsiy umumiy daromad va aholining yalpi daromadlari tarkibi o’zgarishlarga yuz tutadi va bu o’zgarishlar quyidagilarda namoyon bo’lmoqda: 1) ish haqi daromadlarning asosiy qismini tashkil etadi, ammo uning salmog’i pasaymoqda; 2) Ijtimoiy Iste’mol Fondidan to’lovlar barcha daromadlarning taxminan 1/6 qismini tashkil etadi va o’sib borishi kuzatilmoqda; 3) shaxsiy tomorqa xo’jaligidan olinadigan daromadlar salmog’i oshib bormokda, aholi iste’mol muammosini o’z kuchi bilan hal etishga urinayotgan hozirgi murakkab iqtisodiy vaziyatda bu tabiiy holdir. 4) boshqa manbalar salmog’i oshib bormoqda va bu o’sishning davom etishi kutilmoqda; 5) bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga layoqatli har bir inson o’z moddiy farovonligi uchun o’zi ma’suldir. Oila byudjeti asosida oilaning iste’mol daromadi hisoblab chiqiladi, u umumiy daromadlardan farqli o’laroq, o’z mazmun-mohiyati jihatidan oilaning soliq va jamg’armalari chiqarib tashlangandan so’ng qolgan pul xarajatlariga to’g’ri keladi. Uning hajmi, miqdori xarajat turlariga qarab taqsimlanadi. Oilaning umumiy daromadlarini tahlil etishda quyidagi ko’rsatkichlar hisoblab chiqiladi: ovqatlanish xarajatlari; nooziq-ovqatlarni sotib olish xarajatlari; maishiy xizmat, soliq, yig’imlar, to’lovlar xarajatlari; naqd pul, jamg’arma banklariga qo’yilgan jamg’armalar, chorva, parranda va boshqalar tabiiy ko’payishi natijasida jamg’armalarning oshishi. Statistik amaliyotda, shuningdek, ta’lim olish, tibbiy xizmat qiymati va uy-joy uchun dotasiyalar ham qo’shilgan umumiy daromadlar miqdori ham hisoblab chiqiladi. Bu ko’rsatkichlardan, odatda, xalqaro tekshiruvlarda foydalaniladi.,;,;,;,;;,,;,;; Daromadlar darajasini oshirish muammolarini hal etishda iste’mol byudjeti asosida aholini minimal daromad bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Iste’mol byudjeti moddiy va ma’naviy ne’matlar va xizmatlar iste’moli salmog’i va tarkibining qiymati bahosi hamda soliqlardan iborat. Ehtiyojni qondirish darajasiga qarab, moddiy ta’minlanganlik minimumi, rasional va elitar iste’mol byudjetlari mavjud. Ular aholining quyi, o’rta va yuqori (juda yuqori) daromadli guruhlariga muvofiq hisoblanadi. Shuningdek, haqiqiy va me’yoriy byudjetlar ham mavjud, me’yoriy byudjetlar daromadlar siyosatining ijtimoiy normativlaridan biridir. Iste’mol byudjeti faqat aholi guruhlari uchun emas, balki mamlakat hududlari uchun ham belgilanishi mumkin. Bunda hisob-kitobning turli xillaridan foydalaniladi: me’yoriy (tovar va xizmat iste’moli va ularning haqiqiy bahosi normativlari asosida); statistik (aholining ayrim qatlamlari ega bo’lgan real daromadlar darajasida); murakkab (ovqatlanish me’yorlari va amaliy xarajatlar asosida); subyektiv (ekspertlar so’rovi va jamoatchilik fikri asosida); resurs (aholining ma’lum iste’mol minimumini ta’minlash uchun davlatning obyektiv imkoniyatlari asosida). 7.2-rasmda iste’mol byudjetining eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro aloqadorligi aks ettirilgan. Iste’mol byudjeti yuzlab tovarlarni (xizmatlarni) o’z ichiga oladi, ammo hisob-kitoblarda, odatda, eng muhimlari (ovqatlanish, kiyim-kechak, poyabzal, sanitariya va gigena vositalari, dori-darmon, mebel, idish-tovoq, madaniy mollar, uy-joy va maishiy xizmat, transport, aloqa xizmati va h.k.) e’tiborga olinadi va ular minimum moddiy ta’minlanganlik byudjetiga kiritiladi. Har bir davr bo’yicha aholi va ishchi kuchini takror ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy ta’minlanganlik minimumi mavjud. Bu minimum obyektiv miqdor bo’lib, ijtimoiy kuchlarning rivojlanish darajasiga bog’liq. Moddiy ta’minlanganlik minimumi me’yoriy iste’mol byudjeti yordamida aniqlanadi. Iste’mol byudjeti hisob-kitob tavsifiga ega va ma’lum normativlarga asoslanadi. Me’yoriy byudjet moddalarining asosiy qismi to’g’ridan-to’g’ri hisoblanadi, ya’ni oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari iste’moli me’yori, xizmat ko’rsatish normativi, ularni xarid qilish baholari inobatga olinadi. Moddiy ta’minlanganlik minimumi byudjeti joriy vaqt uchun va istiqbolga mo’ljallab tuzilishi mumkin. U natural va pul shaklida ifodalanadi. Mehnatkashlar va ularning oilalari minimal ehtiyojlari moddiy va madaniy ne’matlar iste’moli darajasi va tarkibi qanday bo’lishi bu minimumni ta’minlaydigan daromadlar miqdorini aniqlash imkonini beradi. Masalan, ishchi kuchini (aholi) normal takror ishlab chiqarish uchun ishchining (xizmatchi, dehqon) oilasidagi balog’atga yetgan kishilarning energiya sarfini qoplash va qoniqarli hayot faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan fiziologik me’yor darajasida ovqatlanishi hamda kiyim-bosh, poyabzal, ichki kiyimlar, gigiyena vositalari bilan ta’minlanishi, kommunal xizmat, transport va aloqa xizmati uchun haq to’lash, shuningdek, madaniy ehtiyojlarni qondirish uchun minimal daromadga ega bo’lishi zarur. chizma. Iste’mol byudjeti va uning eng muhim iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro aloqasi Me’yoriy byudjetga asoslangan moddiy ta’minlanganlik minimumi ish haqini differensiasiyalashni prognozlashda (boshqarishda) asosiy elementlardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ish haqining eng kam miqdori jamiyatda mavjud resurslarga bog’liq bo’lmasa, moddiy ta’minlanganlik minimumini ta’minlash uchun boshqa manbalardan foydalaniladi (ijtimoiy iste’mol fondi, shaxsiy tomorqa xo’jaligi va shu kabilar). Me’yoriy iste’mol byudjeti yolg’iz kishilar va oilalilar uchun (son va yosh tarkibi turlicha bo’lgan), aholining turli guruhlari, oilaning ishlamaydigan a’zolari, mamlakatning turli hududlari uchun ishlab chiqiladi. Mamlakat hududlari bo’yicha me’yoriy byudjetlar turmush qiymatidagi farqni aniqlash, hudud koeffisiyentini asoslashga yordam beradi. Moddiy ta’minlanganlik minimumiga erishish yo’llarini asoslashda ularni qoplash manbalarini aniqlash katta ahamiyatga ega (eng kam ish haqi va pensiyalar, nominal va real ish haqini oshirish, ijtimoiy transfertlar, shaxsiy tomorqa xo’jaligidan olinadigan daromadni ko’paytirish va shu kabilar). Biroq oilalarda ish bilan bandlar va boqimandalarning turli nisbatlari yuzaga keladi, bu esa oila ta’minlanishiga ta’sir etadi. Kam ta’minlanganlik muammosini hal etish uchun ish haqini muntazam oshirib borish, oilada bandlikni oshirish, pensiya ta’minotini yaxshilash, soliq bo’yicha imtiyozlar belgilash, tovar va xizmat haqlarini kamaytirish, bolalarni boqish uchun davlat tomonidan beriladigan nafaqalar mikdorini ko’paytirish, yolg’iz qariyalarga ko’maklashish va shu kabilar lozim. Oilaning yashash minimumini shakllantirishda yolg’iz kishilar va oilalilarning iste’mol xarajatlari darajasiga ta’sir etuvchi omillar hisobga olinadi. Oiladagilar soni oshib borishi bilan iste’mol xarajatlari pasayib boradi. Masalan, agar ikki kishi birgalikda yashasa, ularning jon boshiga xarajatlari (kommunal xizmatning ba’zi turlari bo’yicha to’lovlardan tashqari) yolg’iz yashovchining xarajatlaridan ikki barobar kam bo’ladi. Bu uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan tovarlarga ham taalluqli. Buyumlar bir boladan boshqasiga o’tishi ham hisobga olinadi (ayniqsa, kam ta’minlangan va ko’p bolali oilalarda). Shu munosabat bilan daromadlari turli darajada bo’lgan oilalarda birgalikda yashash evaznga xarajatlarning kamayishi koeffisiyenti hisoblab chiqilgan. Masalan, balog’atga yetgan to’rtta odam yashaydigan oilada iste’mol xarajatlari 10 foizga kamayadi, oilada yashovchi pensioner uchun yashash minimumi yolg’iz pensionernikidan 10-15 foiz past. Aholi ehtiyojiga tabiiy-iqlimiy sharoitlar, joylashish xarakteri, milliy an’analar ham ta’sir ko’rsatadi. Nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar xarajati uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan buyumlar bilan ta’minlanganlik va xizmat muddati me’yorlari asosidagi normativ usul yordamida aniqlanadi. Hisob-kitoblar tovarlar guruhi bo’yicha ishlab chiqiladi: garderob predmetlari (ust kiyim, poyabzal va hokazolar), sanitariya-gigena vositalari, dori-darmonlar, uzoq vaqt foydalanishga mo’ljallangan tovarlar (mebel, elektr asboblari, avtomobil va hokazo). Uy-joy va kommunal xizmat xarajatlari ushbu regiondagi narxlar va tarif normativlariga qarab belgilanadi. Bunda soliqlar va majburiy to’lovlar xarajatlari ham hisobga olinadi. Oilaning yashash minimumi byudjeti uning tarkibi va katta-kichikligiga qarab aniqlanishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, yashash minimumi ancha tor tuzilgan, unda faqat fiziologik minimumni ta’minlovchi me’yordan foydalanilgan va tamaki mahsulotlari, delikateslar, madaniy ehtiyojlar hisobga kiritilmagan, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar, soliqlar esa yetarli darajada hisobga olinmagan. Yashash minimumidan farqli o’laroq, minimal iste’mol byudjeti ana shu xarajatlarni to’la hisobga oladi. Ba’zi hisob-kitoblarga ko’ra, minimal iste’mol byudjeti yashash minimumi byudjetidan 3-4 baravar ortiq. Minimal iste’mol byudjeti va yashash minimumi byudjeti bilan birga rasional iste’mol byudjeti ham hisoblanadi, uning yordamida ilmiy asoslangan rasional me’yorlarga muvofiq ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo’lgan daromadning tarkibi va miqdori aniqlanadi. Rasional byudjet va iste’molning rasional me’yori insonning oqilona ehtiyojlarini to’la qondirish tamoyili asosiga quriladi. Iste’molni real me’yoriga muvofiq bo’lgan aholi jon boshiga to’g’ri keladigan iste’mol darajasiga yetish mamlakat miqyosida o’rta tabaqani shakllantirish vazifasini hal etishga yordam beradi. Barcha aholi uchun iste’molni rasional darajaga yetkazish jarayonini ikki bosqichga ajratish mumkin: birinchisi - rasional byudjetga mos keluvchi daromadni va iste’molni o’rtacha darajasiga yetish; ikkinchisi - jamiyat har bir a’zosining rasional iste’molini ta’minlash. Bu ikki bosqichni farqlash iqtisodiy mazmunga ega. U daromadlar va iste’molning ba’zi elementlari harakati tendensiyasidagi tub o’zgarishlar va iste’mol tuzilmasining o’zgarishi bilan bog’liq. Ammo rasional iste’mol byudjetining mohiyatini mutlaqlashtirib bo’lmaydi. U faqat prognozlashning dastlabki punktini tashkil etadi. Rasional iste’mol va ta’minot me’yorlari shunday vositaki, ular yordamida xalq farovonligini oshirishning ustivor yo’nalishlarini miqdor va sifat jihatdan ifodalash; ijtimoiy muammolarni yechish, turmush darajasi (sifati) konsepsiyasini ishlab chiqish mumkin. Iste’mol byudjetlari turli tovarlar va xizmatlarning ma’lum to’plami asosida tuziladi. Iste’mol to’plamlari turli iste’mol byudjeti uchun belgilangan bo’lib, unga kiruvchi tovarlar va xizmatlar tarkibi bilan ham, ularning hajmi bilan ham farqlanadi. Minimal iste’mol byudjetini hisoblashda bir qator tovarlar (xizmatlar) hisobga olinadi va minimal iste’mol me’yorlari yashash minimumiga nisbatan ancha yuqori (masalan, go’sht mahsulotlari bo’yicha - ikki baravar ortiq). Iste’mol savati - insonning salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. Aslida, iste’mol savati uchta savatga iborat: oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savati kamida 5 yilda bir marta uslubiy tavsiyalar asosida aniqlashtiriladi. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi. Oziq-ovqat savati - bir odamning bir oyda ovqatlanishi uchun ketadigan mahsulotlar to’plami (u mahsulotlar iste’molining minimal me’yori asosida hisoblab chiqilgan) va bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani ta’minlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil etishning an’anaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi (7.2.-jadval). Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishning minimal miqdoriga O’zbekiston Respublikasida non mahsulotlari, kartoshka, sabzavot, meva-cheva, go’sht mahsulotlari, sut mahsulotlari, tuxum, baliq mahsulotlari, shakar va qandolat mahsulotlari, o’simlik yog’i, margarin, boshqa mahsulotlar (tuz, qalampir va shu kabilar) kiradi. Minimal to’plam tarkibiga tamaki mahsulotlari, alkogolli ichimliklar, delikateslar kiritilmagan. Minimal iste’mol savatini ishga layoqatli yoshdagi aholi uchun shakllantirishga asos qilib ishlayotgan erkak kishiga sutkada 2720 kkal, oqsil iste’molini - 88,7 (shu jumladan, hayvonniki - 31,5), uglevodlarni 4412 g/sutkani ta’minlovchi oziq-ovqatlar to’plami olinadi. jadval Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida)1
Yashash minimumi ko’rsatkichlari davlat tomonidan ijtimoiy siyosat yuritishda qo’llaniladi (xususan, aholining turmush darajasini baholash uchun yashash minimumidan past, teng va yuqori daromadli aholi salmog’i aniqlanadi), aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlash uchun aniq yetib boradigan manzilli ijtimoiy yordam uchun negiz bo’lib xizmat qiladi, eng kam ish haqi va pensiyalarni asoslashda foydalaniladi, shuningdek, kam ta’minlanganlik mezoni hamdir. Shunday qilib, iste’mol savati va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini to’laroq ta’riflash imkonini beradi va aholi turmush darajasi hamda daromadlar ko’rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir. XULOSA Aholining farovonlik darajasini ifodalashda «turmush darajasi», «xalq farovonligi», «turmush faoliyati xavfsizligi», «turmush tarzi», «mehnat faoliyati sifatida», «turmush sifati» kabi turli xil tushunchalar qo’llaniladi. Ba’zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o’rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezilarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o’zaro bog’liqligini ham aytib o’tish lozim. Turmush darajasi – bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik ko’lami va ularni qoniqtirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Turmush darajasi ko’rsatkichlari umumiy va xususiy turlarga ajratiladi. Aholi daromadlari – aholi yoki oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida olingan yoki ishlab topilgan pul yoki natura shaklidagi mablag’lar yig’indisidir. Aholining talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibiy daromadlar va miqdorlariga bevosita bog’liqdir. Iste’mol savati – insonniy salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. Aholining farovonlik darajasini ifodalashda «turmush darajasi», «xalq farovonligi», «turmush faoliyati xavfsizligi», «turmush tarzi», «mehnat faoliyati sifatida», «turmush sifati» kabi turli xil tushunchalar qo‘llaniladi. Ba’zan turli atamalar bir mazmunni anglatsa, boshqa hollarda ular o‘rtasidagi farq muayyan xarakter kasb etadi, mazmuni sezmlarli darajada farq qiladi. Shu bilan birga, mazkur tushunchalarning o‘zaro bog‘liqligini ham aytib o‘tish lozim. Turmush darajasi – bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik ko‘lami va ularni qoniqtirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Turmush darajasi ko‘rsatkichlari umumiy va xususiy turlarga ajratiladi. Aholi daromadlari – aholi yoki oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida olingan yoki ishlab topilgan pul yoki natura shaklidagi mablag‘lar yig‘indisidir. Aholining talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibiy daromadlar va miqdorlariga bevosita bog‘liqdir. Iste’mol savati – insonnig salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to‘plamidir. Adabiyotlar ro‘yxati 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., "O‘zbekiston 2009 y. 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 26 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2012 y 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4.O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son. 8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF-4058-son. 9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053-son. 10.Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 1 Yüklə 297,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||