I mövzu: psixologiyanin bir elm kiMİ SƏCİYYƏSİ /2 saat

XVII Mövzu: Şəxsiyyətin psixoloji problemləri və onların
aradan qaldırılması yolları


Plan:


1.İnsanın psixi imkanları haqqında
2. Autogen məşqin insanın inkişafinda rolu
3. Psixi sağlamlığın mərhələləri
4. Psixoloji özünümüdafiə və onun əsas xüsusiyyətləri
İnsan özünə və ətraf aləmə təsir göstərmək, ənu dəyişdirmək kimi məsələlərlə daima maraqlanmışdır.
Belə demək əlar ki, bəşəriyyətin əldə etdiyi bütün nailiyyətlər insan zəkasının, psixikasının hesabına başa gəlmişdir. Görəsən, insanin psixi imkanlannın həddi-hüdudu varmı? Əgər varsa, ənu fəth etmək mümkündürmü? Bu məsələlər insanları daima maraqlandınnış və bundan sənra da maraqlandıracaqdır. Əsrlər bəyu bir çəx alim və mütəfəkkirlər əsərlərində bu məsələlərə tez-tez təxunmuşlar. Səkratın məşhur kəlamı yada düşür. "Ey insan özünü dərk et!» Platən və Aristətcl insan zəkasını ənun davranışmın təşkilatçısı və hərəkətverici qüvvəsi hesab cdiblər.
İmkanlar hərəkətdə, əməldə reallaşır, hərəkət və əməl isə biliksiz mümkün deyildir.
Heraklın qəhrəmanlığı, İlya Muromsun gücü haqqinda əlan əfsanə və rəvayətlər nəsildən-nəslə ötürülərək bu günə gəlib çıxmışdır. Yaxud yəqaların nəfəs almadan bir neçə saat qalması, şaxtalı havada bədəninin tempcraturunu nərmal səviyyədə sutkalarla saxlaması, təфağa basdırılıb, sənra ayağa durması və s. qabiliyyətləri vardır.
Həmyerlimiz Tofiq Dadaşovun qeyri-adi telepatik qabiliyyəti hamını heyran edir. Və yaxud vətənimizin dilbər guşəsi əlan Qarabağ təфağının azad edilməsi uğrunda gedən müharibədə alnından avtomat gülləsi dəlib keçmiş əsgərin, sonradan normal həyat sürməsi insan psixikasının heyrətamiz dərəcədə sirli imkana malik olduğunu demirmi?
Biomexanika adlı yeni bir elm sahəsi mövcuddur. О hərəkətin qanunauyğunluqlarını öyrənməklə məşğuldur. Onun köməyilə idman yarışlarında proqnozlar öyrənilir. Hər onillikdə alimlər idmançılann fıziki imkanlarının hədlərini öyrənirlər. Bu göstəricılərin hər dəfə yüksəldiyi müəyyənləşdirilir. Müasir dövrdə artiq insanlann maksimum imkanlarını öyrənməklə məşğul olan - adlı elm meydana gəlmişdir. Bu elm tibbi idman və idman psixələgiyasının sərhədləri daxilində fərmalaşmışdır.
XX əsrin əvvəlində məşhur fizioloq İ.P.Pavlov demişdir ki, insan haqqinda olan elmlərin qarşısında insanin psixikasının və əsəb sisteminin böyük imkanlarının artırılması, inkişafı və ondan istifadə olunması kimi əhəmiyyətli məsələ dayanır. Digər rus psixələqu B.Q.Ananyev isə psixologiyanın gələcəkdə əsas vəzifəsini psixikanın imkanlarının müəyyən edilməsində, onun inkişafı və istifadə olunmasının prinsip və mexanizmlərinin öyrənilməsində görürdü.
İnsanın imkanlan, onun ehtiyatları dedikdə ilk növbədə psixi ehtiyatlan nəzərdə tutulur. Bu niуә görə belədir?
Ehtiyat məsələsi insanin davranış və hərəkəti, orqanizmin fəaliyyətinin prinsip və mexanizmləri ilə six bağlıdır. Materiyanın mövcud olması özünü hifzetmə qanununa (zakən saməsəxranenie) əsasən mümkün əlur. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, enerji təminatı əlmadan heç bir şey mövcud əla bilməz. Özünü hifzetmə ərqanizmin uyğunlaşma mexanizminin hesabına baş verir. Uyğunlaşma (adaptasiya) prinsipləri canlı və cansız aləmdə fərqli surətdə baş verir. Cansız materiyada bu davamlı, sabit tarazlıq prinsipi üzrə gcdir. Məsələn daş о vaxta qədər öz daşlığını saxlayır ki, daxili məlekulyar təsir xarici təsirə davam gətirsin (Lakın -təsir əks-təsirə bərabərdir qanunu.)
Canlı orqanizmlərin mövcud olması, yaşaması başqa prinsip üzrə gedir. Bu prinsip davamlı dinamik müvazinətsizlik (bərabərsizlik) prinsipi adlanır. Bu prinsipin mahiyyəti əndadır ki, burada enerji axını daima qeyri-bərabər vəziyyətdə əlur.
Məsələn, heyvan ərqanizminin maksimal aktivliyi ənun təx əlduğu vaxtda deyil, əksinə aclıq hiss etdiyi vaxtda öziinü göstərir.
Bu sistemdə həmişə müvazinətsizlik və ya bərabərsizlik şəraitinin əlması canlı ərqanizmin mövcud əlmasının əsas şəraitini təşkil edir (təplaşan encrji ilə sərf cdilən cncrjinin bərabərsizliyi).
Orqanizmdə enerji prəsesləri vegetativ sinir sisteminin hesabına baş verir.
Canlı ərqanizmdə 2 cür enerji sistemi fəaliyyət göstərir:

1. 
   ekzogen enerji sistemi;
   
2. 
   endogen enerji sistemi.
   

Ekzogen enerji sistemi enerjinin serf əlunmasinda, endogen sistem isə enerjinin toplanmasında özünü göstərir. Bu sistemlərin enerji potensialı heç bir vaxt bərabər olmur. Hər bir an orqanizmdə bu enerji potensialında biri digərini üstələyir. Bütün bunlar qeməstaz prəsesləri adlandınlır. Ərqanizmdə nə qədər çəx encrji sərfı baş verirsə, onun toplanmasi mexanizmi də bir о qədər intensiv surətdə baş verir. Bu zaman bərpa olunan enerji potensiah, əvvəlki həddən də bir qədər çox olur.
Idmançıların məşq prəsesləri məhz bu prinsip üzrə həyata keçdiyinə görə, onlann fiziki imkanlannin səviyyəsi artir.
Fəalliq prinsipi bir mühüm xüsusiyyətə malikdir. İstənilən fəaliyyət tələbatın təmin əlunmasıdır. Mütəxəssislər tələbatları biələji (ərqanizmin) və sosial (şəxsiyyətin) olmaqla 2 yerə bölüblər. Ən yüksək tələbat isə insanın öz imkanlarını həyata keçirmək tələbatıdır. Əfsanə və rəvayətlərlə insanlann qəhrəmanlara bəxş etdikləri qeyri-adi güc və qabiliyyətlər, məhz ənlann öz imkanlarından maksimum səviyyədə istifadə etmək arzusu ilə bağlıdır.
Imkanların realizasiyası, insan qarşısma qəyduğu məqsədə nail əlduqda mümkün əlur. Qarşıya qəyulmuş məqsədə nail əlduqdan sənra, insan yeni məqsədə dəğru can atır. Belə halın uşaqlarda da əlduğurıu deyə bilərik. Bir əyuncaqla müəyyən müddət əyna-dıqdan sənra, о yenisinə dəğru can atır. Əvvəlki əyuncaq artıq ənu qane etmir.
Bütün bunlar fəallığın təzahür formalarıdır.
Insanın imkanlannin elmi cəhətdən öyrənilməsi sən 50 ildə daha aktual əlmuşdur. Kibernetikanın banisi sayılan akademik A.İ.Berq insan imkanlannin təkamülü haqqında demişdir: «gələcək ağıllı avtəmatlarındı» və «texnikanın yerinə yetirdiyi funksiyadan asılı əlmayaraq,-sən qərar həmişə imkana məxsus əlacaqdır».
Birinci fıkir XX əsrin 50-ci, ikinci fıkir isə 70-ci illərə təsadüf edir.
İnsan imkanlannin inkişafı ənun təbiətindədir.
Kəsməsda 25 illik uçuş təcrübəsinə malik əlan mütəxəssislər belə qənaətə gəliblər ki, kəsməsa uçmaq üçün insanın heç də qeyri-adi qabiliyyətlərə malik əlması vacib deyildir. Bunun üçün yaxşı, sağlam ərqanizm, məqsədyönlülük və bir də bu fəaliyyətə güclü mətivin əlması kifayətdir.
İnkişafda ehtiyatlar mühüm rəl oynayir.
1. İnsan üçün işlədilən «ehtiyat» termini etibarlılıq nəzəriy-
yəsindən götürülmüşdür. Ehtiyata malik olma istənilən sistemin
fəaliyyət göstərməsinin əsas şərtidir. Ehtiyatlanmanın 2 forması
mövcuddur:

1. 
   Struktur ehtiyatlanma;
   
2. 
   Funksional ehtiyatlanma.
   

Struktur ehtiyatlanma dedikdə sıradan çıxa bilən elementləri əvəz etmək üçün lazım olan elementlər çəxluğu və ya ənların ikiləşdirilməsi başa düşülür.
Funksiənal ehtiyatlanma isə sistem üzərində düşən işin müəyyən hüdudlar (və ya diapazənlar) çərçivəsində yerinə yetirilməsini bildirir. Bu halda əsasən texniki imkanlardan söhbət gedir.
Bu prinsipdən insanın ehtiyatlannın təhlili işində də istifadə etmək əlar. İnsanın struktur ehtiyatları haqqında neyrəfıziələji və fiziələji ədəbiyyatlarda çəx məlumat var. Məsələn, baş-beyin qabığının çəxmilyardlı neyrənlarından çəx cüzi bir hissəsi işləyir. Yaxud miixtəlif funksiyaları yerinə yetirən sağ və səl yarımkürələr, lazım gəldikdə biri digərinin funksiyasını üzərinə götürə bilir.
Funksiənal ehtiyatlanma, funksional imkanlarla six bağlıdır.
2. Başqa sözlərlə desək, funksiənal imkan insanın öz bilik,
bacarıq və vərdişlərini nəzərə almaqla işi yerinə yetirmək
qabiliyyətidir. Biz tez-tez eşidirik ki, insanın imkanlannin həddi-
hüdudu yəxdur. Əslində isə insanın imkanlannin artmasının əsasını
əvvəlki nəsillərin təcrübəsi təşkil edir. Kənkret insan timsalında
isə inkişafın həddi var. Bu ənun pətensial imkanıdır.
İnsanın imkanlannin inkişafının sərhədləri biəkimyəvi, neyrəfıziələji və fiziələji prəseslər səviyyəsində öyrənilir. Amma əsas prəblem isə psixikanın imkanlannı öyrənməkdən ibarətdir.
Psixika orqanizmdə baş verən bütün prəsesləri, həmçinin davranış və fəaliyyətimizi də idarə edir. Buna görə də imkanların inkişafı ilk növbədə psixikanın ehtiyatı ilə bağlıdır. Psixikanın ehtiyatı reallaşdınlmamış imkanlardır.
Alimlər belə hesab edirlər ki, miiasir insanlar ərla hesabla öz pətensial inkişaflarının yalnız 30-40 faizindən, bəziləri isə ancaq 5b-60 faizindən istifadə edirlər.
İmkanlann inkişafı iki mərhələdə baş verir;

1. 
   Təbii inkişaf (18-23 yaşına qədər);
   
2. 
   İnsanın məqsədyönlü fəaliyyəti.
   

3. 
   Uşağın ümumi inkişafında fıziki tərbiyənin əhəmiyyəti böyükdür. Həqiqətən, fıziki çalışmalarla məşğul əlmaq uşağın gücünün artmasına, çevikliyinə, cəldliyinə kömək gösterməklə yanaşı həmçinin ənun bəy artımına da müsbət təsir cdir. Bununla yanaşı hərəkətlərin də bir xüsusiyyəti vardır. Biz hər bir hərəkəti psixi prəseslərin (duyğu, qavrayış, diqqət) uyğun siqnalları əsasında icra edirik.
   

Digər tərəfdən, hərəki fəallıq insanda psixi sferanın fundamen-tini təşkil cdən mütləq və diferensial həssaslığın inkişafına kömək göstərir. Daha çəx çevik əlan uşaqlarda mütləq və diferensial həssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinə görə ənlar tez gəzməyi öyrənirlər, həmçinin tez dil açır və əxuyurlar.
Axırıncı iyirmi ildə ibtidai siniflərdə prəqramın mənimsənil-məsində çətinlik çəkən uşaqların sayı çəxalıb. Səbəb çəxdur, lakin bunlardan ən əsası psixi inkişafın zəifləməsidir. Valideynlər bu səbəbdən repititərlara, psixəterapevtlərə müraciət edirlər. Apanlan təhlil göstərdi ki, müasir uşaqlar 50-60-cı illərin uşaqlarından 2-3 dəfə az hərəkət edirlər. Uşaqların psixi inkişafının geri qalmasının ən əsas səbəbi, məhz hərəki aktivliyin lazımi səviyyədə əlmamasındadır. Bunun mühüm səbəblərindən biri də uşaqlann televizər qarşısında çəx əturmalandır.
Bu gün psixələgiya elminə belə faktlar məlumdur ki, xüsusi hərəki çalışmaların hesabına (diqqət, hafızə, təfəkkür) kənkret əlaraq bəzi psixi funksiyaları inkişaf etdirmək mümkündür.

4. 
   Psixələqlar hal-hazırda hərəki çalışmalann hesabına anadangəlmə və zədə nəticəsində psixi pəzuntulara məruz qalmış şəxslərdə psixi funksiyaların inkişaf etdirilməsi məsələləri üzrə tədqiqat apanr.
   

Bu məsələdə hərəkətin rəl və əhəmiyyəti çəx böyükdür. Hamıya yaxşı məlumdur ki, insanin öz imkanlarını həyata kcçirməsi, ənun yərğun və ya gümrah, xəstə və sağlam olmasmdan asılıdır. Məhşur idman psixələqu R.M.Zayçənəv A.IGupəvla apardığı işlə bağlı yazır ki, о çəx çətinliklə dünya çenıpiənunu həı kün 40 dəqiqə idmanla məşğul əlmağa məcbur edirdi. Yalnız bir neçə məğlubiyyətdən sənra A.Kaфəvun idmana münasibəti dəyişdi. Nəhayət ə, fıziki hazırlığın istər yarışqabağı, istər də turnir vaxtı özünün tam məbilize əlunması işində əsas şərt əlduğunu başa düşdü.
İnsan yaşa dəlduqca ənun fəallıq imkanları azalmağa başlayır. Herəntələgiya clmi yaşlı adamların yiiksək fıziki və əqli pətensiala nail əlması üçün fiziki çalışmalara daha cəx vaxt ayırması haqqinda kifayət qədər fakta malikdir. Məsələn: Xalq artisti İ.V.İlinskiy 80 yaşına kimi xizək sürməklə məşğul əlmuşdur. Məşhur aviakənstruktər Ə.K.Antənəv 70 yaşında 2-ci dərəcəli idmançı səviyyəsində şahmat əynayırdı.
Bədən tərbiyəsi, hərəki fəallıq səmatik və psixi sağlamlığın qərunması üçün insanin aktiv həyat fəaliyyətinin artırılması və həyat tənusunun, həmçinin ömrünün uzanması üçün səmərəli təsir vasitəsidir.
Autogen məşq fıziki fəallıq üçün çəx vacibdir.
Əzələ sisteminə təsir göstərməklə insanm psixəfıziələji halını dəyişdirməyin yəlları müxtəlifdir. Bura, xüsusi fıziki hərəkətləri (məşq, əl-qəl hərəkətləri, gimnastika) massaj və özünümasaj. əsnəməni, yuxudan sənra gərilməni (gərnəşmə) aid etmək əlar. İnsan narahathq hissi keçirəndə, eməsiənal cəhətdən gərgin əlduqda, əsəbiləşəndə əllərini yumruq şəklində sıxıb-açdıqda, alnını və bəynunu sürtdükdə, bannaqlarının uc hissəsi ilə stəlu döyəclədikdə, var-gəl ctdikdə, həyəcandan özünə «усг tapa bilmə-dikdə» əzələ aparatına təsir ctmeklə özü də bilmədən şüuraltı özünətənzimetməyə nail əlur. Bundan əlavə artıq enerjinin digər prəfılaktik yəllarla da ərqanizmdən çıxarılması mümkündür. Mə­sələn, tənəffusün idarə edilməsi, diqqətin yönəlməsi, mərkəzləşməsi, kcçirilməsi üsullan və s. Bunlar hamısı səmərəli fəndlərdir. Lakin, ənlann təsiri məhdud intcnsivliyə və bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan psixəfıziələji vəziyyətin özünütəlqinctməyin kəmpleks metədu sayılan Autəgcn məşqin hesabına azad əlmaq mümkündür.
Alman alimi İ.Suits hipnəzun köməyi ilə nevrətik pəzuntuları müalicə etməyi sınaqdan çıxarmışdır. О həm də praktik yəqa təlimi ilə də yaxından tanış idi. Ənu belə bir sual düşündürürdü: песə
Autogen məşq insanın öz davranışı üzərində özünütəlqinin hökmünə dair sadəcə hipoteza olmayıb, elmi cəhətdən əsaslandınlmış və təcrübədən, sınaqdan çıxanlmış metodikadır.
Əlbəttə Autgen məşq insan rqanizmi üçün əhəmiyyətinə görə Allahın hökmü ilə insanlara tövsiyə əlunan namazdan çəx aşağıda dayanır.
AM-dən fərqli əlaraq namaz kigiyenik qaydalara əməl etməkdən (dəstəmazdan) başlayır. Bundan başqa namaz gündə 5 dəfə qılınmalıdırsa, Autəgen məşq 2 dəfə nəzərdə tutulur.
Namaz, Autəgen məşqdən fərqli əlaraq, sutkanın bütün vaxt-lannda cyni müddətdə davam etmir. Belə ki, ərqanizmin fəallığı ilə namaz vaxtı arasında düz mütənasiblik var. Məsələn: günərta vaxtı ərqanizmin iş qabiliyyətinin yüksək əlduğu vaxt, namazın sayı 10 rikətə çatır. Səhər vaxtı isə iki rikətdir.
Autəgen məşqdən fərqli əlaraq, namaz vaxtı yerinə yetirilən hərəkətlər də əlavə əlaraq insan ərqanizminin sakitləşməsinə kömək göstərir.
Namazda diqqətin mərkəzləşməsi baş verir. Bundan başqa gözlərin müəyyən nöqtəyə zillənməsi də çəx ehəmiyyətli bir işdir. Bütün bu prəseslər hamısı insan ərqanizminin və psixikasının din-cəlməsinə, rahatlanmasına böyük fayda verir. Hərn də burada mə-nəvi cəhətdən də təmizlənmə, həmçinin insanda sağlamlıq, dö-zümlülük, səbrlənmə və s. kimi iradi keyfiyyətlər tərbiyə əlunur.
Bunun əhəmiyəti haqqında Qurani-Kərimdə müəyyən ayələr də vardır. Bu mənada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qəbul cdilə bilməz, bu həm də psixi sağlamlıq vasitəsidir.
3. Psixi sağlamlıq

Insanın psixi sağlamlığını üç səviyyədə nəzərdən keçirmək əlar: bioloji, psixoloji və sosial səviyyələrdə. Qeyd edilən hər bir səviyyədə insan sağlamlığı özünəməxsus təzahürlərə malik əlur.

Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin dinamik ahəngdarlığı və onlann xarici təsirlərə adekvat reaksiyasi əsas olur. Bu sahədə təbabətin təsiri nisbətən səmərəli olur.
Psixoloji sağlamlıq isə başqa səciyyə daşıyır, yəni burada məsələyə şəxsiyyət kəntekstindən yanaşılır və onun psixi bütövlüyü əsas götürülür. Yəni sağlam şəxsiyyət kimdir və ya nə deməkdir mülahizəsi ön plana kcçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfıyyətləri kifayət qədər ahəngdar inkişaf etmişsə, ənlar о qədər də davamlı, müvazinətli əlur və ənun tamlığını pəzmağa yönəlmiş təsirlərə qarşı durmağa qabil əlur.
İnsanın psixi sağlamlığı о zaman pozula bilir ki, şəxsiyyətin xarakterində, inteqral psixi keyfıyyətlərində bu və ya digər neqativ cəhət özünü qabanq surətdə biruzə vcrir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nəzərə çarpır.
Psixiləji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsasən şərtidir. Çünki hər iki sağlamlıq səviyyəsi bir-birini həm müsbət, həm də mənfı mənada asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin səsial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin psixi sağlam-lığına təsiri daha güclü əlur. Yəni səsial-maddi və səsial-mənəvi şərait, ailə münasibətləri, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıqlı münasibətlərin səciyyəsi psixi sağlamlığa ciddi təsir edir. Burada əlverişli səsial şəraitin əlub-əlmaması əsas yer tutur. Məlum əlduğu üzrə həmin amil şəxsiyyətin psixi sağlamlığına həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Pəzğun tərbiyə şəraiti, əlverişli əlmayan ətraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat, hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi əlur. Belə əlduqda şəxsiyyət mənəviyyatca pəzulur, ənun özünüidarə və özünütənzimi lazımi səciyyədə əla bilmir.
Psixi sağlamlığm meyarlan məsələsi miixtəlif mülahizələrlə bağlıdır. Bəziləri bunun üçün psixi müvazinəti əsas götürürlər. Burada şəxsiyyətə xas əlan eməsiənal, iradi və idraki prəseslərin песо fəaliyyət göstərməsinin xarakteri ön plana çəkilir.
Adətən şəxsiyyətin psixi inkişafındakı pəzğunluq və ya anəmaliya ənun səsial əhatə ilə disqarməniyasında (ahəngdarlığın pəzulmasında), həmin mühitə uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir.
Həmin meyar üzvi surətdə iki başqa meyarla yəni psixikanın təşkilinin ahəngdarlığı və ənun adaptiv imkanlan ilə əlaqədardır.
Psixi müvazinətin ifadəlilik dərəcəsi insanın əbyektiv şəraitlə ahəngdarlığında, əna uyğunlaşa bilmək qabiliyyətində özünü gös-tərir. Hövsələsiz, dəyanətsiz adamlarda faktiki əlaraq müvazinət pəzulmuş əlur. Ancaq psixi cəhətdən sağlam adamlarda, yəni müvazinətli şəxslərdə davranışın sabitliyi və ənun xarici şəraitə uyğunluğu aydın surətdə nəzərə çarpır.
Müasir dövrdə psixiatriyaya insan şəxsiyyətinin ruhi sağlam-lığının və rifahının qərunması və idarə əlunmasına xidmət göstərən elmi əlavə kimi baxırlar.
Belə bir fikri əsas götürürlər ki, psixi xəstəliklərin spesifık xüsusiyyətləri psixi özünüidarə hüdudlannda baş verən kənara çıxmaq hallan ilə şərtlənir. Psixələji özünüidarə ümumiliklə psixi sağlamlığın ən mühüm kriteriyalanndan hesab edilir.
Psixoloji özünüidarəyə aşağıdakı mərhələlər daxildir:

1. 
   idarəetmə məqsədinin qəyulması;
   
2. 
   infənnasiyanın qəbulu və işlənməsi; v) qərar qəbulu;
   

q) qərann həyata kcçirilməsi və nəzarət.
Bu mərhələlərin hər birində psixi sağlamlığı təmin etməyə təsir göstərən prəseslər inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdək.
Məqsədyönlülük şəxsiyyətə məxsus əlan kcyfıyyət əlub, insana ənun nəyin naminə hərəkət etməsini göstərir. Həyatda məqsədin düzgün seçilməsi, psixi sağlamlığın təmin əlunmasının ən mühüm şərtlərindən biridir.
Məsələn, həyat yəlunun düzgün seçilməsi, sənət seçimi, cəmiyyətdə yerini və mövqeyini müəyyənləşdirmək və s. hər bir şəxsin qəbul edəcəyi həyati əhəmiyyətə malik əlan məsələdir.
Istər əmək sahəsində, istərsə də həyatda öz yerini tapa bilməyən hər bir insanin timsalında cəmiyyət əvəzcdilməz şəkildə maddi və mənəvi zərər cəkir, itki verir. Psixələji zədənin ən böyüyü isə şəxsiyyətin özünə dəyir. İnsanın uzunmüddət xəşlamadığı bir işdə çalışması ənun daxili psixələji durumunun pəzulmasına, şəxsiyyətin dcfərmasiyasına gətirib çıxanr.
Əzünüidarə sisteminin funksiənal bütövlüyü ilk növbədə əndan asılıdır ki, infərmasiyaların qəbulu ve təhlili prəsesi nə dərəcədə səmərəli cərəyan edir. Elə həmin zəmində də ərqanizm xarici aləmi və öz halətini, vəziyyətini əks etdirir.
Yəni insanin ətraf mühitə bələdləşməsinin əsas şərtini ənun psixikasinm daxili və xarici mühitinin düzgün əks etdirilməsi təşkil edir. Psixikada baş verən hər bir psixələji dəyişiklik ətraf miihitdən gələn idrak məlumatlarının şəxsiyyət tərəfındən düzgün əks edilməsi ilə bağlıdır. İnsanın süni şəkildə infərmasiya axınından məhnım edilməsi (sensər aclıq) üzrə apanlan təcrübələr göstərdi ki, belə şəraitdə insanlar uzun müddət qala bilmirlər. İnsanın uzun
604 müddət «sensər aclıq» şəraitində saxlanılması, ənun psixikasında bəzi neqativ hallara gətirib çıxarır (illüziya, hallyüsinasiya) və s.
Digər cəhətdən insanin qəbul etdiyi infərmasiyanın həddən ziyadə əlması da psixikanın nərmal fəaliyyətinin pəzulmasına səbəb əlur. Buna görə də insanin həyat fəaliyyətinin nərmal şəkildə davam ctməsi üçün ənun qəbul etdiyi infərmasiya axını, insanin psixikasinm qəbul edə biləcəyi əptimal həcmə malik əlmalıdır.
Miiasir tənsil sisteminin əsas xiisusiyyətlərindən biri hələ də insana ətraf aləm haqqinda daha çəx bilik verməkdir. Bu səbəbdəndir ki, insanin özü haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik əlduğu bilik, həcm etibarilə ətraf aləm haqqinda bildik-lərindən çəx azdir. Əlanlar da fraqmentar və dayazdir.
Özünün psixi sağlamlığını qərumaq üçün, özünü idarə etmək üçün insan özü haqqinda əsaslı nəzəri və praktik biliyə yiyələnməlidir. Belə bir biliyin çatışmamazlığını hamımız ctiraf edirik və ənun törətdiyi ağır nəticələrdən isə təəssüf ki, çəxu-muzun xəbəri yəxdur.
İnsan özünün psixi vəziyyətinin «dilini aça bilməlidir» və əna təsir göstərməyi, yeri gəldikdə isə idarə etməyi bacarmalıdır. Hər bir insan özünün güclü və zəif xüsusiyyətlərini, həmçinin fıziki və psixi imkanlannin səviyyəsini diizgiin və adekvat şəkildə qiymətləndimıəlidir. insan psixi sağlamlığını idarə etməyi bacar-malıdır.
Psixi sağlamlığı idarə etmək üçün isə insan psixikasını məşq etdirməyi bacarmah, ənun imkanlarmdan xəbərdar əlmah və inkişaf etdirməlidir. İnsan həmçinin ağıl və hisslərində nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana fəal, şüurlu və məqsədyönlü həyat yaşamağı tərbiyə etmək laznndir. Əna həmçini davranış mədəniyyətinin tərkib hissəsi əlan psixi özünütənzimin texniki xüsusiyyətlərini aşlamaq lazımdır. Başqa sözlə, insanda psixələji mədəniyyətin tərbiyə edilməsi vacib məsələlərdəndir.