deyil, bü tö v lü k d ə cəmiyyətin q a n u n la r a riayət edəcəyı
və biitün m ü n a q işə iə ri dinc yolla nizam layacağı şəraitdo
həll oluna bilər.
P a r l a m e n td ə çoxsaylı
siyasi
partiyaların
olması
və
o nlar a ras ın d ak ı daimi m übarizə m üstəqil Azərbaycanın
mövcud
olduğu
b ü tü n
m ü d d ə t
ərzində
hökumətin
vəziyyətini son d o rə c ə ağırlaşdırırdı. Şəxsi v ə partiyala-
rarası ç ə k iş m ə d ə n irəii gələn daim i və uzunm üddətli
h ö k u m ət b ö h ra n la rı, harnını öz ira d ə sin ə tab e edə bilən
qətiyyətli
rə h b ə rlə r in
başçıhq
etdiyi
nizamlı
siyasi
q rupların
olm am ası
h ö k u m ə tə
öz
inzibati
aparatını
m ö h k ə m lə n d irm ə y ə və sakit norm al dövlət işi ilə, xüsusən
ölkənin m ü d a fiə sin ə hazırlıq kimi ən m üh ü m məsələ
ilə məşğul o lm ağa im k an verm irdi.
Ələmii 28 aprel g ü n ü n d ə n düz 4 ay əvvəl "Müsavat"
partiyasının görkəm li üzvləri və b itə rə flə r qrupu (cəmi
12 nəfər) F .Xoyskinin k ab in e tin d o toplaşdılar. T oplantıda
baş nazir N .U subbəyov başda o lm a q la m üsavatçı nazirlər
do
iştirak
edirdilər.
Bu
tarixi
m ü şav irəd ə
ölkədə
vəziyyətin son d ə r ə c ə ciddi olması yekdilliklə e ’tiraf
olundu və
d ərh al t ə ’x irə sa h n m a z tə d b irlə r görüiməsi
tələb edildi. H ö k u m ə t ə aşağıdakı p ro q r a m təklif edildi:
1.
M .H .H a cınskini
daxili
işlər naziri
vəzifosindən
k ə n a rla ş d ırm a q və o n u n yerinə ko m m u n istlərlo mübarizo
ap a rm a ğ a qabil olan a d a m t ə ’yin etm ə k ;
2. M .II.H acın sk i ilə birlikdə digər sosialist - nazirlərin
gedəcəyi h a ld a dərhal onları b aşqa la rı ilə əvəz etmok;
3. P a rla m e n ti b uraxm aq vo h ö k u m ə t ə xarici siyasot
vo
ölkənin
m üdafiosi
işində
on geniş
səlahiyyətlor
verm ək;
4.
6
ay d a n
sonra
Müəssislor
M əclisino
seçkiiər
k e ç ir m o k .17
B ütü n bu tə d b irlo r ağ lab a tan və z ə r u r ə td ə n irəli golən
todbirlər idi. L a k in
bunları bir q ə d ə r əvvəl həyata
keçirm ok lazım idi.
Sovet R usiyası tə rə f i n d ə n təh lü k ə getdikcə artırdı.
Buna göro d ə 1920-ci il yanvarın 2-də R SF S R xalq
xarici işlər kom issarı Q .V .Ç içerini ağqvardiyaçı Denikin
ordusuna qarşt h ərbi ittifa q b ağlam aq təklifilə18 xarici
işlər naziri F .X oyskiyə
göndərdiyi
nota, Azərbaycanı
Rusiyanın daxili m ü n a q iş ə lə r ə cəlb e tm ə k və b u nunla
da g oləcəkdə A z ərb ay c an ı işğal e tm ə k üçün n ə z ə rd ə
tutulan siyasi m a n e v r ə d ə n başqa bir şey deyildi. Ç içerin
notasının əsas m ə q sə d in i düzgün b aşa düşən Azorbaycan
xarici işlər naziri F.X oyski, bu
təklifi Azərbaycanın
Rusiyanm daxili işlərinə m üdaxiləsi kimi q iym ətiə ndirərə k
r ə d d
etdi. F .Xoyski ö z ü n ü n 1920-ci il 14 yanvar tarixli
cavab m ə k t u b u n d a m ə h z bu fa k tı vurğulayırdı ki, D enikin
məsələsi R usiya dövlətinin daxili işidir və Azərbaycan
suveren dövlət kimi b a ş q a suveren dövlətin daxili işlərinə
müdaxıləyə yol v e rə bilməz. B u n u n la da nazir, m üstəqil
A zərbaycanın daxili işlərinə q arışm am a ğı tələb etdi.
Bolşevik tə c a v ü z ü n ü n ə z ə rə alan F.X oyski h ö k u m ə td ə n
respublikada fövqəl’a d ə vəziyyət tətbiq etməyi, parla-
m entin
buraxılm asını,
yaxırt
vaxt
ərzində
Müəssislər
Məclisinə seç k ilə r keçirilm əsini tələb e td i.19
Sovet
R usiyasına
m ü n asib ət m əsələsi Azorbaycam n
siyasi p artiy a la rı a r a s ı n d a əsas əngələ çevrildi. Rusiya
bolşevik h akim iyyətilə qarşılıqlı m ü n asib ətlər yaradılması
m osələsində p a rtiy a m övq elərin in kəskin qütbloşməsi baş
verdi. 1920-ci il y a n v a n n 15-də A .Səfikürdski sosialist
fraksiyası a d ın d a n xarici işlər naziri F.Xoyskiyə Sovet
Rusiyasının n o ta s ın a h ö k u m ə tin m ünasibəti b arədə sorğu
göndərdi v ə A z ə rb a y c a n h ö k u m ə tin in cavabını fraksiya-
ların n ü m a y ə n d ə lə rilə birlikdə müzak'ırə etməyi təklif
etdi. Bu tək lifin q əbul olunm asının hökum əti yaranm ış
problem in
h əllin d ən
u zaqlaşdıracağını və p arlam cntin
fəaliyyətində ixtilaflar yarad ac ağ ın ı n əz orə alan çoxluq,
h ö k u m əti m ü d a fiə etm əyi q ə r a r a aldı.20
S orğunun
m üzakirəsi
p artiya
fraksiyaları
arasında
D enikin t ə h l ü k ə s i n ə m ü n asib ətd o mövcud olan birliyin
Rusiya ilə m ü n a s ib ə t m əsələsindo olmadığını göstərdi.
Sosialistlər v ə "İttihad" Ç içerinin n otasına müsbət cavab
v erm ə k tə r ə f d a r ı idilər.
IIökum.Min
sivasolino
qarşı
onun
bn’zi
iizvlori do
miixalit'ot(,i rııövc Uıtdıılar. Əsas miiharizo lihcral xottin
loroldarı
daxili
işlor
naziri
M.I I.Hacınski
ilo radikul
todhirlor toroldarı xarici işlor ııaziri F.Xoyski arasında
haş vcrdi. Radikallar qalib goldilor vo iy20-ci il l'cvralın
18-do M. H. Il acı ns ki daxili işlor naziri vozifosindon gctdi,
o, ycni ııazir vozifosi - ticarot, sonavc vo orzaq naziri
vozifosini aldı. "Miisavat" parti^asımn iizvii
M.Vokilov
daxili işlor naziri t o’yiıı edildi."1
Martın ortalarıııda "Miisavat vo bitoroflor" fraksiyasının
birgo iclasındü
bıı mosol o tam koskinliyi ilo qoyuldu.
M.H.I Iacınski öz baxışlarını şorh ctdi. F.Xoyski başda
olmaqla digor qrtıp M. H. Hac ı ns ki ni n m o ’ruzosini monfi
qarşıladı. F. Xoyski qcyd cdirdi ki, "hcç bir rus partiyası,
lıcç
hir
Rusiya
hökumot i
lıcç
vaxt Conuhi
Oafqaz
respublikalarının
miistoqilliyini
tanımayacaq
vo
yalnız
Oaf qaz
xalqlarının
giiclii
ordusıı
vo
oldo
silah
miistoqilliyini
qorumaq
ozmi
olduğıı zaman
Oırmızı
Moskva
bizinılo
lıesahlaşacaq vo
bizim
sorhodlorimizi
kcçmoyocokdir". Buna göro do sort xoitin toroldarlan
rcspublikanı müdafi o c tmok üçiin bütiin zoruri todbirlori
görmoyo vo ölkoni kommıınist iitısürlorindon vo onlara
roğbot bosloyonlordon t omizlomoyo çağırırdı. Bu todbirlori
lıoyata
kcçirmok
üçün
onlar
hökıımoto
fövqol’ado
solahiyyotlor vermoyo vo vaxt itirmodon qonşıı respub-
likaları
Qafqazı n
birgo
miidafiosino
çağırmağı
toklif
cdirdilor.
Lakin
bu
dol o
sort
kıırs
torofdarlarının
tokliflori qobııl cdilmodi.
Azorbaycan
hökumotiııdo daxili
miibarizoııin
davam
ctdiyi
hiitüıı
dövr
oı z i ndo Sovct
Rusiyası
torofindon
tozyiq
lıiss
olııntırdıı.
Xarici
işlor
naziıi
F.Xoyskinin
Rıısiya
ilo
lıoıbi
ittifaquıdan
imtina
c t mos i no cavab
olaraq 1920-ci il yaııvarın 23-do Q.V.Çiçcriıı ikinci notaııı
göndordi vo Azorbaycanı Rusiyadakı horbi mıinaqi.şoyo
colb ctmok üçiiıı ycnidoıı toşobbiis göstordi. Ycni notada
Azorbaycan
hökı ı moti ni n
müstoqil
siyasotindon
Rusiya
Xalq
Xarici
İşlor
Komissarlığının
narazılığı
açıq
görünürdii. Nazir "oııun notasının Azorbaycan hökumoli
torofindon
hor
hansı
bir
oks-soda
doğurmasından
şikayotlonir" vo ümid etdiyiııi bildirird'ı ki, oııun atdığı
addım
uğursuz
qalmayacaqdır."'
Sovct
Rusiyasınm
Azorbaycan Cümhuriyyotincı nıiinasibotdo bu cür xurici
siyasot foallığı hom
iqtisadi, hom do siyasi amillorlo
izah olunurdu. W20-ci ilin ovvollorindo Rusiyanın özündo
votondaş müharibosi qurtardıqdan sonra Sovct hökumoti
qarşısında dağı l mı ş xalq tosoırül'atını horpa ctmok kimi
çox mürokkob bir vozi fo dururdu, bu vozil'onin ycrino
yctirilmosi iso ncl't amilindon daha çox asılı idi. 1920-ci
ilin yanvar-mart a yl an n d a iki ölko arasında baş vcrmiş
diplomatik
qarşıdurmanııı
osasında
mohz
neft
arnili
dayanırdı. 1920-ci
il marlın 17-do V.İ.Lcninin Qaf qaz
cobhosi horhi-inqilabi şurası adma göndordiyi teleqram
Sovct
hökumot i ni n Azorbaycaııla münasibotdo osl niy-
yotlorindon
xobor
verir:
"Bizim
iiçün
Bakını
olo
kcçirmok
son
doroco
vacibdir.
Biitiin
s o ’ylori
bu
istiqamoto yönol di n, hom do boyanatlar sırf diplomatik
olmalıdır, ycrli m ö h k o m Sovct hakimiyyotinin hazırlan-
masında m a ks i m u m yoqinlik oldo cdilmolidir".^
F. Xoyski Q. Çi ç cri ni n ycni notasını cavabsız qoymadı
vo 1920-ci fcvralın 1-do Azorbaycan xaıici işlor nazirinin
daha qotiyyotli şokildo tortib ol unmuş ııotası göndorildi.
F. Xoyski rus vo Azorbaycaıı xalqları arasıııda mehriban
qonşuluq
münasibotlorinin
yaradılmasının
vacibliyini
c ’tiraf cdorok bildiıdi ki, danışıqlar mohz bu istiqamotdo
aparıla bilor. I l o m do o, qcyd ctdi ki. RSFSR torolindon
hcç bir qcyd-şort qoyul madan Azorbaycaıı C'iimhuriyyo-
tinin suvcrcnliyiniıı tanınması bu danışıqların başlanma-
sının şorti ola bilor.24 F. Xoyski qcyd cdirdi ki, mchriban
qonşuluq
münasibotlorinin
yaradılması
yalnız
hor
iki
torofin
suvcrcnl i yi
osasında
lıoyata
kcçirilo bilor
vo
mohz
bu
c o h o t do n
Azorbaycan
holo
Sovct
Rusiyası
toıol'indon hcç bir h o mr o’ylik görmomi şdi r. 25
Siyasi dairolordo hamı Rusiya ilo olaqolor yaratmağın
vacibliyini
ola
başa
düşürdü.
Rusiya
ilo
olaqolorin
Dostları ilə paylaş: |