İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

A Z Ə R B A Y C A N   C Ü M H U R İY Y Ə T İN İN   TARİXİ 
Ə H Ə M İY Y Ə T İ
(Nəticə)
A zərbaycanın  ta  qədim   ç a ğ ın d a n   bəri  çoxəsrlik  tarixino 
idrakın 
m ontiqi  zirvəsindən 
n ə z ə r  salsaq,  iirndo  bir 
ııəticəyə  gəlm ək  o lar  ki,  bu  g ü nkü  suveren  Azərbaycan 
dövləti  ikinci  minilliyin  X IX -X X   ə s rlə rin d ə  Azərbaycan 
millətinin  b ə r q ə ra rla şm a sın ın   qanunauyğun  labüd  notico- 
sidir.  A z ərb ay c an   coğrafi  m ə fh u m ,  tobii  m əkan  kimi, 
həm   do  A z ə rb a y c a n   xalqı  ictimai  -  sosial,  siyasi  varlıq 
kimi  çox  ozablı,  çotin  və  m ü rə k k o b   yol  keçmiş,  ancaq 
dünya  cəmiyyəti  tə rə f i n d ə n   tam   tanınm ış  müstoqil  ölko 
kimi,  əsl  a z ad   A zorbaycan  xalqının  bəşəriyyətin  tam 
hüquqlu  üzvü  kimi  əbədiyyəti  bu  iki  yüzilliyin  bəhrəsi, 
tarixi  şansıdır.  A zorbaycan  xalqının 
salnam əsindo  bu 
əla m o td a r 
hadisonin 
d o m in an tı,  birinci 
növbodə,  XX 
əsrdo  y a ra n m ış  üç  R csp u b lik ad ır:  A zorbaycan  Cümhu- 
riyyoti  (1918-28  may  -  1920-28  aprel),  Azərbaycan  SSP 
(1920-28  a p re l  -  1991-18  ok ty ab r)  vo  osl  Prczidenti, 
lideri  Il.Ə .Ə liyev  olan  A zorbaycan  Respublikası.  Möh- 
torəm   P r e z id e n t  H .Ə .Ə liyev  qeyd  edir:  "Əgor  XX  osrin 
ovvolində 
xalqım ız 
milli 
azadlıq, 
dövlət 
müstoqilliyi 
yolunda  ilk  d ə f ə   böyük  a d d ım   atıbsa,  X X   osrin  sonunda 
milli  azadlığa,  d övlət  m ü stəqilliyinə  tam   nail  olubdur"
A zərb ay c an   C ü m h u riy y ətin in   görkom li  ictimai  -  siyasi 
xadimi  M .R o s u lz a d ə   göstərirdi  ki:  "28  may  ilk  dəfo 
o lara q ,  T ü r k   v ə   İslam   d ü n y a sın d a   C üm huriyyət  e ’lan 
etmişdir:  28  may  ilk  d o fə   o l a r a q   A z ərbaycan  xalqının 
siyasi  v o h d ə tin i  təsb itlə  T ü r k   N a rsi  (H a rs i)  və  millət 
m əfkurosi  u z e rin e   m u e s se s  d e m o k r a t ik   bir  Cümhuriyyot 
osasını 
q o y m u şd u r. 
28 
may 
A z ə rb a y c a n  
goncliyinin
horarot  v ə   h ə y a c a n la   m üqəddos  idealı  sevgidon  şanlı 
istiqlal 
bayrağını 
yüksoltmişdir. 
Nohayot, 
28 
may, 
Azorbaycan  tarix in d o   ta m a m ilə   yeni  bir  nəsil  yctişdirən 
bir  dövr  açmışdır".
İyirmi  üç  ay  ö m ü r  sürm üş  Cüm huriyyətin  Azorbaycan 
hoyatında  yeni  dövr  açdığı  definisyasını  osaslandırm aq, 
onun  tarixi  ohəmiyyotini  elmi  c ə h o td ə n   təsbit  etm ək  
üçün 
bu 
ayların 
üm do  had'ısələrini 
qısaca  nəzərdon 
keçirm ok  kifayot  ed o rd i.  A zərbaycan  Cümhuriyyətinin 
çoxosrlik  tarixim izdo  taleyüklü  ohomiyyotini,  bunlar  elmi 
vo  h ü q u q i  nöqteyi  -  n əz ərd o n   tokzib  edilmoz  amil  vo 
həqiqot  kimi  tosdiqloyir.
T aleyin 
A z ərb a y c a n  
C üm huriyyotino 
boxş 
etdiyi 
zam anın 
kiçik  bir  xronoloji  çərçivəsindo,  Azorbaycan 
tarixinin, 
milli 
- 
dövlətçilik 
oyanışı, 
milli 
orazi 
bvitövlüyünün  m üdafiə si,  bəşoriyyotin  A zərbaycanı  tanı- 
ması,  A z ə rb a y c a n   cəmiyyotindo  başlanan  yenilik  sosial
-  iqtisadi,  m o d ən i  doyişikliklərlə  zonginloşon  bir  dövrü 
olm uşdur.  A z orbayca n  Cüm huriyyotinin  tarixi  ohəmiyyoti 
do  on  ü m d o   bu n d ad ır.
80  il  b u n d a n  
əvvol  axşam, 
Rusiya  im p era to ru n u n  
Qafqazı 
id aro  
edon  vokilinin  sarayında,  Z aqafqaziya 
Seyminin  m üso lm a n   q ru p u n a   ayrılan  Mavi  Salonunda 
Azorbaycan  Milli  Şurasının  üzvlori  d o k to r  Iloson  bəy 
A ğa  oğlu n u n   sodrliyi  ilə  iclasa  toplaşdılar.  D oktor  H əson 
bəy  A ğ a   oğlu  Z a q a fq a z iy a   Seyminin  dağılması,  diyarda 
y aranm ış  daxili  vo  xarici  voziyyət  h aq q ın d a  m o’lum at 
v e r d ik d ə n   so n ra   A z ərb ay c an ın  
azad  və  müstoqil  bir 
dövlət  olm ası  h a q q ın d a   məsoloni  r ə ’yə  qoyur.  Uzun  vo 
hortorəfli  m ü zak iro d o n   sonra 
katib  M üstafa  M ahm udi 
adları  oxuyur:  24  soslo,  2  nəforin  bitərof  qalması  ilo, 
A zorbaycan 
m üstoqil 
dövlot 
e ’lan 
edilmosi 
h a qqında 
B oyannam o  qobul  o lu n u r.
İstiqlai  B oyannam osinin  q ə b u lu n d a   Seymdo  vo  sonra 
Milli  Ş u ra d a   təm sil  o lu n a n   "M üsavat”  vo  ona  qoşulan 
bitərof  d e m o k r a t ik   q ru p u   fraksiya  sayca  ham ısından  çox 
idi  (30  no fə r):  M üsolm a n  sosialistlər  bloku  (7  nofor); 
"İttihad"  partiyası  (3  nofər);  Sosial  -  d c m o k ra t  (m cnşevik)

---

"Mümmət"  p artiyasının  (4  nofər),  (ə lb ə ttə   bu  siyahılar 
sonra la r 
dəyişdirlldi), 
aşağıdakı 
n ü m ay ən d ə ləri  iştirak 
edirdi:  H ə s ə n   bəy  A ğ a   oğlu,  (A zərbaycan  Milli  Şurasının 
sədri  M .R ə su lz ad ən in   müavini),  M u s ta fa   M ahm udi  katib, 
F.X .Xoyski, 
Xəlil 
bəy 
X a sm ə m m ə d o v , 
Nəsib 
bəy 
Yıısifboyov,  M ir  H id a y ə t  Seyidov,  N ə rim a n   bəy  Nəri- 
manbəyov, 
H e y b ə t 
Q ulu 
M əm m ədbəyov, 
M ehdi 
bəy 
Hacınskı, 
ƏIi 
Ə sgər 
bəy 
M ahm udbəyov,  Aslan 
bəy 
Q ardaşov,  Soltan  M əcid  Q ə n iz ad ə,  Ə k b ə r  A ğa  Şeyx-ul 
İslamov, 
M eh d i 
bəy 
H acıbababəyov, 
M əm m əd   Yusif 
C əfərov,  X u d a t   bəy  M əlik-A slanov,  R ə h im   bəy  Vəkilov, 
H ə m id   bəy  Şahtaxtınski,  F ir u d in   bəy  Köçərli,  Camo 
Hacınski,  Şəfi  bəy  R ü stə m b əy o v ,  X ofov-paşa  Sultanov, 
C ə fə r  A xundov,  M ə h ə m m ə d   M ə h ə rrə m o v ,  C avad  Mə- 
likyeqanov.
A zərbaycan 
m illətinin 
bu 
şərəfli 
pleyadası 
Şimali 
Azərbaycanın  R usiya  imperiyası  tə rk ib in ə  X IX   və  XX 
əsrlə rdə 
keçdiyi 
ictimai 
- 
siyasi, 
iqtisadi, 
sosial  və 
m ədəni  ink işaf  y o lunda  qazandığı  yüksək  intellektual 
sərvətidir.  Bu  şəxslərin  əksəriyyəti 
Moskva,  Sankt-Pe- 
terburq,  Kiyev  və  b aşq a  ölk ələrin   u n iv ersitetlərin d ə  təhsil 
almış  əsl  za d ə g a n   züm rəsini  təmsil  edirdilər.  Demək 
olar  zəm ini  y e tiş m ə k d ə   olan  d e m o k r a t ik   Cümhuriyyətin 
dan  ulduzları 
idi.  O n la r d a n   d o q q u z u n a  
ilk  müstəqil 
d e m o k ra tik   A z ə rb a y c a n   h ö k u m ə tin i  təşkil  etm ək   şərəfi 
m ənsub  olm uşdur.
28  m ayda  Milli  Ş uranın  iclasında  X .  Xoyskinin  e ’lan 
etdiyi 
A z ərb ay c an  
C ü m h uriyyətinin 
ilk 
hökum əti 
d e m o k ra tik   timsalı  olan  koaliäion  h ö k u m ə t  idi:  yeddisi 
"Müsavat"  v ə   b itə rə f  qrupu,  biri  "Hüm mət"i  və  biri  do 
sosialistlər  blokunu  təmsil  edirdi.
A zərb ay c an   C üm huriyyəti  m övcud  olduğu  dövrdən  5 
kabinə  dəyişilmiş,  o n u n   əvvəlki  ü ç ü n ə   ali  h ü q u q   təhsilli 
X.  Xoyski,  so n ra k ı  iki  k abinəyə  isə  y e n ə   ali  hüquq 
təhsilli  N.  Yusifbəyov  başçılıq  etm işdir.  B ütü n   kabinələr 
koalision  olm uş,  h ə t t a   p a r la m e n t  fəaliyyətə  başlanandan 
sonra 
3-cü 
k a b i n ə d ə  
"Slavyan-rus" 
cəmiyyətinin 
üç 
nüm ayəndəsi  (P ra ta so v   -  mailiyyə  naziri;  Q indes  -  Xalq
Səhiyyə  naziri;  L izq a r  -  Ə rz aq   nazirı).  4~cü  kabir.ədə 
isə  "Slavyan-rus"  cəm iyyətinin  2  nümayəııdəsi;  portfelsiz 
nazir  kimi  "D aşnaksütyun"  nüm ayəndəsi  X .A m asp u r  var 
idi.
İngilislər  A z ərb ay c an ı  tə rk  
e d ə n d ə n  
sonra 
b e ş i n c i  
kabinə  a n c a q   a z ə rb a y can lılard a n   ibarət 
i d i .
A z ərbayc an 
C üm huriyyəti, 
onun 
hökum əti, 
başqa
dövlət  id a rə lə ri  və  təşkilatları  çox 
m ü r ə k k ə b ,  
o l d u q c a  
çətin  daxili  v ə   xarici  ş ə r a itd ə   b ə r q ə r a r  
o i m a ğ a  
başiamış 
və  fəaliyyət  göstərm işd ir.
D e m ə k  
o lar 
ki, 
A zərb ay c an  
Cüm hurıyyəti 
e ’Ian 
olandan  ilyarım dan  çox  T ü rk iy ə  və  A n t a n t a   hök u m ətləri 
himayəsi  ( m a n d a tı)   altın d a  olmuş,  yeddi  aya 
k i m i   ö l k ə d ə  
iki  hakim iyyətlilik  m övcud  olub,  B akıda  sovet 
h ö k u ı n ə t i ,  
G ə n c ə d ə   isə  milli 
h ö k u m ə t 
fəaliyyət  göstərib, 
Q ə r b  
dövlətləri  t ə r ə f i n d ə n   d ə   de-yure  tanm m am ışdır,  d e-fakto 
isə  1920-ci  il  11  y an v a rd a   e ’tira f  edilmişdir.
Beləliklə,  A C   qarşısında  ü m d ə   vəzifə  daxildə  bütün 
A zərbaycan  ərazisin d ə  tam   hakim iyyətə  nail  olmalı  və 
xarici  siy asətd ə  isə  on u n   dünya  dövlətləri  tərə fin d ə n  
tanınm ası  idi.
Ö lkə  əsl  m ə ’n a d a   birinci  dünya  m üharibəsi  a p a ra n  
qüvvələrin  v ə   daxildə  v ə tə n d a ş   müharibosi  törədoniorin 
m ə n g ə n ə sin d ə   d özülm əz  vəziyyətdə  olm uşdur.
A z ərb ay c an  
Milli 
Şurası 
vo 
ilk  h ö k u m ə t 
iyunda
Tiflisdən  G ə n c ə y ə   köçdü.  G ə n c ə d ə   soyuq  qarşıiunan
A zərbaycan  Milli  Şurası  və  ilk  hökum ot  onlara  qarş* 
əks  q üvvələrin  və  bu  vaxtı  G əncoyə  öz  dəstosi  ilə 
gəlmiş  Ə n v ə r  P aşan ın   qardaşı  N uru  Paşanın  təzyiqinə 
m ə ’ruz  q ald ılar.  Milli  Şura  buraxıldı,  birinci  hökum ot 
kabinəsi 
dəyişildi, 
X.Xoyski 
sodr 
qalm aqia 
ancaq
"Müsavat"  v ə   b i tə rə flo rd ə n   ib a rə t  yeni  ikinci  kabinə 
yaradıldı.  Birinci  k ab in ə d o   oian  "Hüm mot"  vo  sosiaiistfər 
blokunun  n ü m a y ə n d ə lə ri  k o n a r d a   qaldılar.
Y eni 
h ö k u m ə t  
iyunun 
19-da 
A zərbaycanda 
horbi 
vəziyyət  e ’lan  etdi.
A z ərb ay c an ın  
Ş ə rq in d ə  
hakim iyyətdə 
olan 
Bakı 
Kom issarları  sovetinin  vəziyyəti  də  ağırlaşmışdı.  İyulun

---