31-do Bakı xalq kom issariarı sovcti istc’faya çıxdı vo
Bakıda
hakimiyyoti
olo
alan
escrlor,
mcnşcviklor,
d aşn a k la r "Əksinqilahi Scntrokaspi D iktaturası" dcyilon
hökum ot toşkil ctdilor vo ingilis müdaxiloçilorini Bakıva
d o ’vot ctdilor.
Azorbaycan hökum oti rcspublikanın bütün orazisindo
hakimiyyotini tosbit etm ok üçün milli qoşun hissolorinin
yaradılm asına başladı. A zorbaycan milli qoşun dostolori
vo
köniillülori
Q a iq a z
İslam
o rd u su n u n
kömoyi
ilo
sentyabrın 15-do Bakıya daxil o ldular. İki gündon sonra
Azorbaycan hökum oti paytaxtı Bakıya köçürdü.
Osm anlı Türkiyosiııin qoşunlarının Azorbaycan Cüm-
hııriyyoti orazisindo hakimliyi, O sm an ordu kom andan-
lığının, ololxüsııs Nuri paşanın, A zorbaycan hökumotinin
daxili
işlorino
bo’zon
miidaxilo
ctmosi
Azorbaycan
Cüm hııriyyotinin suvercnliyino toxunurdu. Osman ordu
kom andanlığı ilo A zorbaycan hökum oti arasında ixtilaflar
yaranırdı. Belo voziyyotin koskinloşmosino homçinin qara
qüvvolor torofindon ortaya atılan "ilhaqçılıq" mosolosi
sobob o lurdu. Guya Azorbaycan Osmanlı dövlotino ilhaq
o lunacaq, bu dövlotin bir vilayoti şoklindo idaro edilocok.
B ununla o laq o d ar o lara q N. Yusifboyovun bir Türkiyo
horbi
xadimi
ilo
qonuşm asın d an
gotirilon
bir parça
diqqoti
colb
cdir: -
Nosib
boy
demişdir: "Osmanlı
O rd u su n u n A zorbaycaııa golmosi lazımdır, am m a bizi
qorxudan o d u r ki, türk lo r bizi İstam buldan idaro ctmoyo
qalxm asınlar... bizim odomi morkoziyyot üzorindo qurul-
muş P ro q ra m ım ız var... Azorbaycanın sosial quruluşu
başqa dır - Sultaıı rcjimi b u ra d ak ı ohvala uymaz. Milli
vo d e m o k ra tik bir idaro istoyirik".
Çox
m a ra q lıd ır ki,
M .R osulzado
1920-ci
illorin
axırlarında erm oni jurnalisti A . X o ndka ryanın Kcrens-
kinin o rq a n ı
"Dni"
qoze tin d ə "Na slujbe u Turtsii"
moqalosino İsta m b u ld a çixartdığı "Odlu Yurd" qozctindo,
azorbaycanlılara (indiki kimi) erm oni ziyalılarının "pan-
türkizm"i
o la q o d a r iftirasına cavab o laraq yazmışdır:
"Türk xalqları, o n la rın irqi monşoyinin birliyinin noticosi
olaraq bir neço m odoni sorvotlori saxlamaq arzularına
baxm ayaraq, m übahisosiz ayrı milli müstoqil dövlotlor
y aratm ağa c a n atırlar".
M o’lu m d u r ki, birinci dünya müharibosindo Sultan
Türkiyonin moğlubiyyotindən sonra M udros barışığının
şortlərino
g ö ro
T ü r k
qoşunları
1918-ci
il
noyabrın
o w o llo rin d o A zorbaycanı tork etdilor.
B ununla belo o n u da qeyd etm ok lazımdır ki, o
dövrdə
A z o rb ay ca n
xalqının
on
ağır
günlərindo,
Türkiyənın m ü vəqqoti qüvvoləri, T ü rk xalqı, Azorbaycan
xalqm a böyük qard aşlıq kömoyi göstormişdilor. Türkiyə-
nin
çox
n ü m ayondoləri
A zorbaycanda
qalıb,
onun
ictimai-siyasi vo m odəni quruculuğu hoyatında yaxından
iştirak etm işlor.
Beynolxalq m üqavilo osasında Azorbaycan A n ta n ta n ın
nüfuz dairosino daxil edildi. A n t a n t a adından ingilis
qoşunları Bakıya daxil oldular. Bakının neft sorvotinə
salıib o lm a q Q ə rb im perialistlərinin çoxdankı arzusu idi.
Noyabrın
17-do
g eneral
T o m so n u n
kom andanlığı
altında Ə nzəlidon gəlon ingilis - fransız - am erika hərbi
dostosinin Bakı p o r tu n d a xarici işlor nazirinin müavini
A zorbaycan höku m o ti a d ın d a n tobriklo qarşıladı.
A z orbayca n
C üm huriyyotinin
hoyatında
ycni
çox
ziddiyyotli voziyyot yaranm ışdı. İngilislorin işğal rejimi
şəraitindo,
A C
öz
müstoqilliyi,
istiqlaliyyoti
u ğrunda
çotin m ü b ariz o ap a rırd ı.
A n t a n t a
vo
b aşq a
ölkolor
holo
AC-ni
rosmon
tan ım am ışd ılar. Ilo rç o n d ki, Bakıda, İngiltoronin, ABŞ,
F ran sa n ın ,
İtaliyanın,
A v ro p a n ın
on d an
çox
başqa
ölkəlorin m ü x təlif sahodo vo solahiyyotdo nümayondolori,
konsulları v a r idilər. A m m a A n t a n t a lıakimləri Azər-
baycana m ü tto fiq lo ri Rusiyanın "vahidliyi vo bölünmozliyi"
m övqeyindon onun bir u cq a r hissosi kimi baxırdılar.
M ü tto fiq lə rin A zorbaycan C üm huriyyətini tanım am aq
siyasoti,
B a k ıd a
A zorbaycan
C ümhuriyyotino
düşən
qüvvəlorin foallığını artırdı. I l o t t a Azorbaycan hökum ot
dairəlorinin b o ’zi üzvlorində toslimçilik ohval - ruhiyyosi
yaranm ışdı. Bu m ü rə k k o b vo ağır voziyyotdo Azorbaycan
C üm huriyyotinin m übariz votonporvərlori inadkarlıq vo
m üdriklik g ö stə rə rə k , A zərbaycan milli şurasını bərpa
edib, ingilis dairolori ilə k o n ta k t y a r a d a r a q diplomatik
vasitəlorlo
T o m so n
torofindən
A z ərbaycan
ərazisindo
Azorbaycan h ö k u m otinin d e -fa k to r tan ım ağ a nail oldular.
Bu
A zorbaycan
C üm huriyyətinin
liderlərinin
mühüm
u ğ urlarında n biri idi.
Məmçinin 1918-ci il d eka brın 7-də açılan parlam entidə
(diplom atik n ü m a y ə n d ə lə r lojasında g eneral Tomsonun
nüm ayondəsinin K o k k e rel və başqa q o n a q la r oturmuş-
dular) m üsolm an Şərqinin ilk p a rla m e n tin yaraddmasını
A zərbaycan milli- - d e m o k ra tik qüvvələrin böyük qoləbəsi
hesab e tm ə k oiar. P arlam e n ti təbrik nitqi ilə açan
M .R osulza də p a r la m e n td ə təmsil olunan partiyalara, 11
fraksiya vo q ru p la ra xitabən dem işdir: "firqə ehtirasları,
şəxsiqorozlori vo bütün bu kimi v ə tə n və millət qayosi
qarşısında sofla qaian qərəzlori atıb, v ə tə n qayğısı və
millət duyğusunu hor şeydən yüksək tutm ağa" çağırmışdı.
H ü q u q ş ü n a s Əli M o rd a n bəy Topçubaşov parlam cntin
sodri, ınıisavat partiyasının üzvü d-r H ə sə n bəy Ağayev
iso
onun
m üavini
seçiidi.
1918-ci
il
26
dekabrda
X.Xoyskinin sodrliyi ilə yeni koalisyon h ö kum ət təsdiq
olundu. Bu oslində A z ərbaycan C üm huriyyətinin üçüncü
hökum ot kabinosi idi, g eneral T om son bu münasibotlo
verdiyi b ə y a n a t d a qeyd etmişdir: "Azərbaycanın conab
F.Xoyskinin sədrliyi ilo koalision hökum ətinin yaranm a-
sını
n o zə rə
ala ra q
m ən
e ’lan
edirəm
ki, Müttəfiq
K om andaıılıq,
A zorbaycan
h ü d u d la rın d a
yeganə ycrli
hakimiyyot kimi bu höku m o to tam köm ək edəcokdir".
A zərb ay c an p a r la m e n ti burjua d e m o k ra tik prinsipino
əsason
uyğun
p a r la m e n t
idi. Vaxtı
ilə osas tərkibi
məclisi -
m üossana seçilmiş m üsəlm an nümayəndəliyi.
yaranmış,
A z ə rb a y c a n
miili
Şurasının
təm əlində
vo
kooptasiya yolu ilə m e y d a n a gəlmiş p a rla m e n t Azorbay-
can xalqının siyasi ş ü u ru n u n , on u n milli dem okratik
qüvvələrinin
d ö v rü n ü n
m ü tə rə q q i
ictimai
-
siyasi
səviyyəsində o ld u ğ u n u təsdiq ed ə n m ühüm amildir.
1918-ci il d e k a b r p a r la m e n ti adi p a rla m e n t deyildi.
o, əsl m ə’n a d a x a r a k te r i k A z ərbaycan parlam enti idi
O, tarixi xariqəlor y a r a tm ış boşoriyyətə böyük dəyərloı
vermiş m ü s ə lm a n Ş ərqində, çoxəsrlik A zərbaycan salna-
m əsində fö v q ə l’a d ə bir hadisə idi. O nun elmi prinsipləri
əsasında obyektiv öyrənilm əsi tarixi tə c rü b ə baxım m dan
bu g ü n ü m ü z ü çü n də ak tu ald ır.
A z ərb a y c a n p a r la m e n tin in bir əhəmiyyəti də o n d a idi
ki,
Q ə rb i
A v ro p a
h akim
d a irə lə rin ə
Azərbaycan
C ü m h u riyyətinin respublika üsuli - idarəsi yaratm aq ,
başqa d ö v lə tlə rlə sülh, dostluq siyasəti yeridən hum anist,
miili d e m o k r a t ik əhval - ruhiyyə olduğunu gördülər.
H eç
d ə
tə s a d ü f i
deyildir
ki,
Qərbi A vropa
hakim
d airələrini
təm sil
edə n
g e n e ra l T om son
Azərbaycan
C üm h u riy y ətin in suverenliyini m əh d u d la şd ıra n bir neçə
tədbirləri ləğv etm iş və ya da zəiflətmişdir.
M .R ə su lz a d ə
"A zərbaycanın
nıüstəqilliyi
haqqında"
başlığı ilə g ö rk ə m li ictimai - siyasi, dövlət və partiya
x ad im lə rin ə paylanm ış a n k e ta y a belə bir qeyd etmişdir:
"A zərbaycan - m ü səlm an alə m in d ə birinci respublika və
türk a lə m in d ə birinci dövlətdir". Bu b əyanatı M .R əsul-
zadə b e lə aydınlaşdırır: "Bütün başqa əsl türk monşəli
d övlətlər m e y d a n a g ə lə n d ə başlıca o laraq dinə əsaslan-
mışlar. A z ə rb a y c a n C üm huriyyəti halbuki milli - m ədəni
tə ’yin m ü q ə d d ə r a t ı n
m üasir təm əli tü rk milii dernok-
tarik dövlətçiliyi z ə m in in d ə t ə ’sis edilir və bu baxım dan
bizim C ü m h u riy y ə t ilk tü r k dövlətidir". M .R əsulzado
göstərdi ki, A z ərb a y e a n xalqı "monim dərin əqidom ə
görə, dünyaya orjinal m əd ən i nüm unəsi verir".
M .R ə su lz a d ə n in bu k əlam ları, fikirləri diqqoti colb
edir, o n la rın d ə r in m ə ’nalı q a tla r ın a v ar gəlm ək həvosı
oyadır.
Bu c ə h ə t d ə n "Müsavat" p artiyasınm ikinci qurultayının
(1919-cu il d e k a b r ) üç rəngli b ayraqlarla bəzədilmiş ıclas
salo n u n d a "Yaşasın A z ərbaycan C üm huriyyətinin dem ok-
ratiyası!" sözləri ilə asılmış şüar da fövqəl’ado m ə ’na
kəsb edirl
A z ərb a y c a n p a r la m e n tin in m ü hüm tod b irləıin d ən biri
Versal sülh k o n fra n s ın a , P a risə Ə .Topçubaşovun başçılığı
ilə səlahiyyətli n ü m a y ə n d ə lə r h ey ’ətinin göndərilm əsi idi.
T ə r k ib ə g ö rk ə m li ziyalı xad im lər M .H .IIacınski, Ə.Ağa-
Dostları ilə paylaş: |