oğlu, Ə.Şeyxülislamov, C.IIacıbəyli və başqaları daxil ıcı.
N ü m a y ə n d ə H c y ’oıinin əsas m əqsədi Azərbaycan Cüm-
huriyyətinin d e-yure ta n ın m asın a h ə r vəc h lə nail olma
idi.
Lakin
bu
m əsələ n in
həlli
üm u m d ü n y a
miqyasında
hakim d a irə lə rin in , ələlxüsus A n ta n ta n ın daxilində v,ı
on u n
keçm iş
m ü ttə fiq i
ç a r
Rusiyasının,
"vahid
və
bölünm əz
Rusiyanın"
bərpası
siyasətinin
gedişatından,
həm çinin Q a fq a z d a m övcud dövlətlərin qarşılıqlı müna
sibətindən
və
sovet
Rusiyanın
v ə tə n d a ş
və
xarici
m üdaxiləçilorə qarşı apardığı m üh arib ə n in nəticələrindən
çox asılı idi. İran ın h akim da irə lə rin d ə , h ə t t a dövlətin
"Azərbaycan"
a d lan d ırılm asın a
e ’tiraz
səsləri,
hətta
"Qafqaz A zərbaycanı" öz "tarixi ərazisi" kimi iddialar
eşidilirdi.
Çox m a ra q lıd ır ki, Fevral inqilabını K erzon və Qərb
ö lk ələrinin
başçıları
Rusiyanın
daxili
məsələsi
kimi
qarşılam ışdılar. O k ty ab r inqilabını isə Rusiyanın daxiii
yox, beynəlxalq cəmiyyəti n a r a h a t edən məsəlo e ’iaıı
etm işdilər.
Z a q a fq a z iy a re spublikaları a r a s ın d a da həqiqi səmimi
m ü n a sib ə tiə r
yox
idi,
ziddiyyətlər,
ələlxüsus
sərhəd,
to rp aq m ü b ah isələri m övcud idi. Bu nöqteyi - nəzordon
A zorbaycan
C üm h u riy y ətin in
borqorarlaşdığı
dövrünün
zam a n ım ız üçün çox
aktu al
m üh ü m əhomiyyot kosb
edon ibrot dəroslori vardır.
Ila l-h a z ırd a rcspublikam ızın, Z a q a fq a z iy a d a yaranm ij
vəziyyoti olimizdo olan sənod vo m ate ria lla r osasında o
dövrün voziyyoti ilo t u t u ş d u r a n d a elə bil tarix tokrar
o lunur. Əlolxüsus erm o n i - azorbaycan münasibotlorindo.
A n c aq d ö v rü n ə , hadisolorin n e c ə coroyan etmosino
və n ə tic ə lo rin ə göro forqlər do var. Çox qoribodir ki
bo’zi
m o q a m la rd a bu
fərqlor müasirlorimizin xeyrino
deyil. Bunu tosdiq e tm ə k üçün A zorbaycan parlamentinin
1
aprel
1920-ci
il
iclasında
Q a rab ağ
hadisolorinin
m üzakirəsinin s t e n o q r a m m a s ın a baxm aq kifayotdir. Daxili
işlor naziri M u s ta fa bəy Vokilovun Q arab ağ hadisolori
h a q q ın d a
m ə ’ruzosindo
və
başqa
çıxışlarda
ermoni
qəsbkarlığının no q o d ə r mokrli, hiylogor vo düşiinülmüş,
vahid bir m ərk o z d ən id arə olunması, hotta "İrandan
Q a rab ağ a
milyonların"
gəlmosi,
Denikin
ordusunun
ermoniioro hortorofli kömok etməsi, Q a rabağ münaqi-
şosinin hollindo Rusiyanın rolu, partiyaların məsoləyo
müxətolif m övqedon yanaşması və s. b a rə d ə söylonənlor
bu g ü n ü n olaylarını xatırladır.
Eyni z a m a n d a iclasda, erm ə ni tocavüzkaiiarına qarşı
azərbaycanlıların q ə h rə m a n c a sın a , mordliklə vuruşm aları
onların şohor vo kondlorim izdon çıxarılm asında fodakarlıq
göstorm oklori, Q a ra b a ğ m üdafiəsino bütün Azərbaycan
xalqının qalxması, "erməni hücum larının Şuşada, Xan-
kondindo
d ə f
cdilmosindən",
"Qarabağın
Cavanşir,
Z ongozur
q ə z a la rın d a
erm oniloro
hər
yerdon
böyük
zərbolər v u ru ld u ğ u n d an " vo s. bohs olunurdu. Nazir
çıxışında
vurğulayırdı:
"Məmlokotin
hər
torofindon
c a m a a t sel kimi könüllü
sifotilo axıb moholli lıadisoyo
gəlm o k d əd ir. Il a z ı r d a bu xalq axınının qarşısını alm aq
müşkül bir hal olm uşdur. I l ə r yerdon cobhoyo qoşaraq
kondi q a r d a şla rın ın im dadına golirlor".
Bu
ibrət
dorsi
xalqın yaddaşındanm ı, yoxsa
milli
qeyrotdonm i, bizim dövrdo ermoniloro qarşı başlanmış
üm um xalq h o ro k a tın d a nümayiş etdirilmişdir! Foqot xain
qüvvolor, soriştosiz başçılar, milli monsoblorini itirmişlor
bu
v o tə n p ə rv ə rlo rin
birliyino,
qoddar
düşmono
qarşı
vahid c obhə do birloşməsino m a n e oldular.
Çox m ara q lıd ır ki, crm oni tərofi Azərbaycan gürcü
vo başqa dövlot q u ru m ların ın birliyo doğru yönəldilmiş
ko n fran slar keçirm osindo, h o tta Q afqaz konfcdeıasiyasına
m ünasibotdo, Z a q a fq a z iy a respublikalarının müstəqilliyino
ciddi
tohlüko y a r a d a n D c n ik in ə m ünasiboldo ikiüzlü,
hiylogor v ə tohlükəli siyasot yeritm işdir. Qəribodir ki,
Denikin q ə ro rg a h ın d a , homçinin, A n ta n ta dairolorindo
ermoni to rə fo hüsn-roğbət v ar idi. O vaxt Erm onistanda
və A m e r ik a y ardım kom itəsinin foaliyyot göstormosi do
tosadüfi deyildir. R SF S R Xalq xarici işləri komissarı
G .Ç içerinin, indiki kimi, 1918-20-ci illordo Azorbaycan
q aç qınla rının baisi A n droniki haqlı olaraq "A ntantanın
agenti" kim i qeyd etm işd ir. "Qarabağ" to rp aq iddiasmı
isə o vaxtı Q a fq a z k o m m u n is tlə ri öz qərarlarında "Qərb
im perializm inin Q a r a b a ğ siyasəti" kimi qiymətləndirmiş-
dilər.
N ü m a y ə n d ə hey ’ə tinin başçısı Ə.M .Topçubaşov mək-
tublarının b irin d ə yazırdı: "O nlar (e rm ən ilər - C.Q.)
b ə lk ə də b ü t ü n ö lk ə lə r in p a y ta x tla rın d a bizim əleyhimizə
iş aparır, bizi d ö v lət h əy a tm a , başqa xalqlarla yanaşı
y aşa m a ğ a q a d ir o lm a y a n m illət kimi q ə lə m ə verirlər".
A z ə rb a y c a n
C ü m h u riy y ə tin d ə ,
x aricdə
Azərbaycan
n üm ay ən d ə liy in in bilav asitə fəaliyyəti nəticəsində, ələl-
xüsus, A z ə rb a y c a n ın istiqlal g ü n ü n ü n ildönümü münasi-
bəti
ilə
A z ə rb a y c a n ın
tarix in ə
aid,
A z ərbaycan^ adı
h aq q ın d a , o n u n
iqtisadiyyatı, təb iəti və ictimai-siyasi
qüvvələri, d övlət siyasəti və m ə q s ə d lə ri barəsində çoxlu
m əq a lə lə r, b ro ş ü ra la r, x ə r itə lə r və m ə ’lum at kitabçası,
m ü h a z irə lə r, milli g e c ə lə r keçirilirdi. P a rla m e n t nəzdində
isə "İstiqlaliyyət muzeyi" açılmışdır.
X a ricd ə, C e n e v r ə d ə və b aşq a ş ə h ə rlə rd ə , nümayəndə
hey ’əti g ö rü ş lə r t ə ’yin edir, m ü x təlif Avropa dillərində
bü lleten
v ə
b r o ş ü r a l a r
buraxır,
A zərbaycanı
təbliğ
e d ird ilər. İ ld ö n ü m ü m ü n a s ib ə tilə 1919-cu ildə Fransız
dilində "A zərbaycan R espublikası" kitabçası buraxılmışdır.
M ə ’lum o lduğu kim i, 1919-cu ilin axırları və 1920-ci
ilin əvv ə lin d ə Sovet R usiy a sın d a əks-inqilabi qüvvələrin
moğlubiyyəti
A n t a n t a
d a irə lə rin in
Sovet
Rusiyasına,
hom çinin o n u n ə t r a f ı n d a e ’lan olm uş kiçik döviətlərlə
m ü n asib ətin i
dəyişdi.
V e rsal
k o n fr a n s ım n Ali
Şurası
1920-ci il y an v a rın 11-do A z ə rb a y c a n ın v ə Gürcüstanın
istiqlaliyyotinin d e - f a k to ta n ın m a s ı h a q q ın d a q ə ra r qəbul
etdi. D e - f a k to ta n ın m a s ı, d e -y u re o lm asa da, əlbəttə,
dövri
bax ım ın d an ,
A C -n in
o z a m a n k ı
real vəziyyəti
baxım ından çox m ü h ü m ictimai-siyasi h ad isə idi. Birinci
növbədə
tarixin
yeni
d ö v rü n d o
dünya
miqyasında
A z ərb ay c an
d ö v lə tin in
m övcud
olduğu
rəsm ən e ’lan
olu n m u ş oldu.
Şübhəsiz, k o n k r e t y a ra n m ış situ asiy ad a A n ta n ta hakim
d a irə lə rin in Sovet R usiyası ə t r a f ı n d a o n u n t ə ’siri, nüfuzu
dairə sin d p olan h ə r b c ə qüvvətli dövlətlərin olması niyyəti
də n ə z ə rə alınm alıdır.
Bu am illə ə l a q ə d a r o laraq elmi və siyasi c ə h ə td ə n
Sovet
R usiyasınm
A zərbaycan
müstəqilliyini
tanım aq
m əsə lə sin ə o d ö v rd ə k i A z ərbayc anda mövcud o lan siyasi
partiy a la rın m ü x tə lif və h ə tta , bir-birinə zidd münasibətini
k o n k r e t - tarixi baxım dan düzgün təhlil və şərh etm ək
prinsipial əhə m iy y ə t kəsb edir. B ununla əlaqədar, 1919-cu
il 22 d e k a b r d a P a r l a m e n td ə Baş N azir N.Yusifbəyovun
e ’lan etdiyi Y e n i K a bine tin b əya nnam əsindən aşağıda
gətirilən
s ita t
d iq q ətəlayiqdir: "Təəssüf ki, R usiyada
m ü b ariz ə a p a r a n q ü vvələrdən heç biri inana bilmir və
ya in a n m a q is tə m ir ki, o, R usiyam n əvvəlki sərh ə d lə rin ə
nail ola bilməz v ə öz m ü q ə d d ə r a tım t ə ’yin etmiş xalqlar
ü zə rin d ə y e n id ə n böyük dövlətçilik hökm ranlığı - bu
boş xülyadır.
Bizimlə Rusiya
arasında olan
ixtilafın
səbəbi b u n d a n ibarətdir".
K ə la m
v a r
kı,
"tarixi
tə c rü b ə
həyatın
daimi
m üəllim idir". A z ə rb a y c a n C üm huriyyətinin təq rib ə n iki-
illik varlığı d ö v r ü n d ə A z ərbaycan xalqım n iqtisadi, siyasi
və m ə d ə n i h ə y a tın d a d ö v rü n ə g ö rə çox m ühüm m ü tə rə q q i
milli d e m o k r a t ik dəyişikliklər baş verm işdir. H əm çinin
də o n u d a qeyd e tm ə k lazım dır ki, A C -d ə hakimiyyət
b u rju a - m ü lk ə d a r hakim iyyəti idi. Eyni za m a nda AC -nin
yaran m ası
A z ə rb a y c a n
m illətinin
inkişafı
timsalı
idi,
onun tarixin y eni dö v rü n ü n türk, m üsəlm an aləm ində
ilk resp u b lik a d övlət q u ru m u və qabaqcıl m illətlərdən
biri o l d u ğ u n u tosdiq edirdi.
A z ərb ay c an xalqının tarixin yeni d ö v rü n d ə 3 respub-
likası olub, A z ə rb a y c a n C üm huriyyəti - A D R , A zərbaycan
SSR v ə M ü s tə q il A zərb ay c an Respublikası.
A z ə rb a y c a n C üm huriyyəti, 70 yaşlı A zərbaycan SSR
tarixim izin tə k z ib o lunm az əbədi keçm iş və salnam əsinin
silinm əz səh ifə lə rid ir.
V ə tə n d a ş ı
o ld u ğ u m u z
A zərbaycan
R espublikası
isə
z ə m a n ə m iz in bu g ü nkü həq iq ətid ir.
Dostları ilə paylaş: |