z a m a n ı D a r d a n e l i n m ü d a f i ə s i n ə g ö rə o, Ç a n a q - q a l a adını
almışdı. V əhib P a ş a N u ru P aşaya gönd ərd iy i te l c q r a m d a
xüsusilə
qeyd
etm işd i
ki,
o n a
ən
yaxşı
diviziyam
g ö n d ə r m ə k la z ım d ır.3' O n u n a rd ın c a gəlm iş 15-ci diviziya
da ən m ü b ariz h is s ə lə rd ə n biri idi, 1914-1915-ci illərdə
“
Xf%
o, Süveyş c ə b h ə s i n d ə d ö y ü şlə rd ə iştirak etm işdi.
M ay ayının s o n u n d a tü r k qoşu n ları G ə n c ə q uberni-
yasına daxil o ld u v ə b a şd a N u ru P aşa o lm a q la onların
q ə r a rg a h ın ın da gəldiyi G ə n c ə y ə to p la ş m a ğ a başladı.
\ z ə r b a y c a n əhalisi m ü ttə f iq tü r k q o şu n la rın ı böyük
m e h rib a n lıq v ə sevinclə q a rşıladı. Y evlax və G ə n c ə d ə
N u ru P aşanı du z ç ö r ə k l ə q a rşıla d ıla r. M .Ə .R ə su lz a d lə n in
sö zlərin ə görə, o n u "göydən enm iş xilask ar-m ələk " hesab
e d ird ilə r.3
1918-ci
il iyun
ayının
16-da A z ə rb a y c a n h ö k u m ə ti
T iflisdən G ə n c ə y ə kö çd ü . M ü ttə fiq A z ə rb a y c a n və türk
qoşu n ları "Q afqaz İslam o rd u su n d a " birləşdirildi, ona
k o m a n d a n h q e t m ə k N u ru P aşay a h ə v a lə edildi.
Q o ş u n la r b irlə şd irilə n z a m a n topçu hissələri "Müsəl-
m an k o rp u s u n u n " 23 to p u n u n o n la ra verilm əsi yolu ilə
qüvvətləndirildi.
A z ərb ay c an l l ə r b i Nazirliyi m ü v ə q q ə ti o la ra q ləğv
edildi,
onun
vəzifələri
Q a fq a z
İslam
O r d u s u n u n
k o m a n d a n lığ ın a kcçdi.
N u ru P aşanın q ə r a r g a h ı n ə z d in d ə o n u n siyasi müşaviri
Ə h m ə d b ə y A ğ a y ev b aşd a o lm aq la M ülki hissə İdarəsi
təşkil edildi.3
Öz q o ş u n la rın a m ü r a c iə t d ə N u ru P a şa yazırdı: "Bizim
m oqsədim iz - B akıdır".39 E yni z a m a n d a , 1918-ci il iyun
ayının
18-də
K azım
Q a r a b ə k i r
P a şa n ın
k o m a n d a n lıq
etdiyi tü rk q o ş u n la rı d a ş n a k q u ld u r d ə s tə lə rin in tə h lü k ə
yaratd ığ ı N axçıvanı t u t d u . 40
K ü r d ə m ir c ə b h ə s in d ə iyunun 16-18-də G öyçaydan 20
verst ş ə r q d ə y e rlə şə n Q a ra m ə r y ə m k ə n d i yaxınlığında
ilk döyüşlər baş v e r d i. B u ra d a 10-cu tü rk alayı döyüşürdü.
D ü ş m ə n Q a r a m ə r y ə m i ala bildi, lakin tü rk qoşunları
əks h ü c u m la ra keç ird ilə r.
İyunun 19-da N u ru P a şa xüsusi q a t a r l a cəbhəyə gəldi.
Elə həmin gün o, şərq q rupu qoşun ların ın k o m an d an tn a
sovet q o şu n la rın ın h ü c u m u n u n 52-ci diviziyanın xeyli
itkisi baha sına m ü v ə q q ə ti o la ra q dayandırıldığı h a q q m d a
m ə’lumat v e r d i. L a k in sonrakı g ü n l ə r d ə Bakı XKS-nin
qoşunları y e n id ə n G öyçaya t ə r ə f irəlilədi.
C ə b h əd ə k i vəziyyətlə ə la q ə d a r o la ra q xarici işlər naziri
M .H .H acınski M .R ə s u lz a d ə y ə yazırdı: "Cəbhədo voziyyə-
timiz yaxşı deyil. İrəli g e d ə bilmirik". B u ndan sonra o,
Ənvər P aşa q a rş ıs ın d a t o ’kidlə tez bir z a m a n d a d ah a
bır
türk
diviziyasının
göndərilm əsi
b a r ə d ə
m əsələ
qaldırmağı
xahiş
e d i r d i.41
C a v a b ın d a
M .R əsulzado
bildirirdi ki, Ə n v ə r P aşan ın s ə r ə n c a m ı ilə A zərbaycana
veni alaylar g ö n d ə rilir və N u ru
P aşa artıq tosdiq edib
ki, hücum u d a v a m e td irm ə k ü çün kifayət q əd ə r qüvvə
vardır.42
Q afqaz İslam O r d u s u n u n k om andanlığı cəbhoyo yeni
qüvvələr g ö n d ə r ir d i. M əsə lə n , iyunun 19-da dağ-artilleriya
divizionu ilə 130-cu tü r k piyada alayı goldi.
Bu
ç ə tin
a n d a
golmiş
yeni
qüvvolor
arasında
Azərbaycan O r d u s u n u n da hissələri var idi. Belo ki,
iyunun 19-da c obhə yə 600 a d a m d a n ibarot Azərbaycan
dostəsi
g ö n d ə rilm işd i.43
B u n d a n
sonra
Dollor
vo
Z ə y ə m d ən o la n A z ə rb a y c a n könüllüləri gəldi.44
Yeni qü v v o lər a ld ıq d a n sonra Q a fq a z İslam O rdusunun
kom andanlığı h ü c u m a haz ırlaşm ağa başladı. 5-ci türk
diviziyasının
k o m a n d iri
M ürsəl
Paşa
bu
barodə
öz
m ülahizələrini N u ru Paşaya bildirdi. O, xahiş etdi ki,
birbaşa c ə b h ə y ə y o llan m aq üçün on a əlavə olaraq 5100
osgər verilsin. Göyçay vo B ə rd ə d ə n olan dəstolori o,
düşmənin
c in a h la rın d a n
zə rb ə
endirm ə yo yönoltmoyi,
Şokidən o lan hissələri iso 5-ci diviziyanı cobho arxasından
tə’min e t m ə k ü ç ü n göndərm əyi təklif e dirdi.45
Nuru P aşa bu planı boyondi. Əsas zə rb ən in endirilmosi
ilə eyni z a m a n d a o, Şuşaya doğru irəliləməyi q o ra ra
aldı.
Bu
şə h ə ri
a lm a q
üçün
artilleriyalı
piyada
batalyonlarını y e r itm ə k n ə z o rd ə tu tu lu r d u .4
D ö y ü şlər h ə m ç in in M ü s ü s lü d ə n ş ə r q d ə - Q a r a m ə r y ə m
-A ğ su d a n
c ə n u b d a
şose
xətti
ü z rə
d ə
ged ird i.
Bu
döyüşlərd ə k i u ğ u r sabit deyildi.
İy u n u n 30-da
Sovet q o ş u n la rı çıxış m ö v q e lə r in ə -
Q a r a m ə r y ə m d ə n ş ə r q ə geri o tu ru ld u . İyulun 1-də Sovet
h issələrin d ə n biri G öyç aya soxuldu, lak in o r a d a qala
bilm ədi.47 T ü r k - A z ə r b a y c a n qoşu n ları y e n id ə n Göyçayı
azad etdi. S ovet q o ş u n la rı geri ç ə k ilm ə y ə m ə c b u r idi.
Q a f q a z İslam O r d u s u n u n Göyçay ə t r a f m d a k ı döyüş-
lə rd ə qələbəsi A z ə rb a y c a n ın birləşdirilm əsi, B akın ın azad
edilm əsi u ğ ru n d a silahlı m ü b a r i z ə d ə d ö n ü ş n öqtəsi oldu.
Bakı k o m m u n a s ın ın q o ş u n la rın a e lə a ğ ır z ə r b ə vurul-
m u şd u ki, o n l a r b u n d a n so n ra ö z lə r in ə g ələ bilmədi.
Strateji təşəb b ü s Q a fq a z İslam O rd u s u n u n k o m an d an lı-
ğına im k an v e r d i ki, q a z a m lm ış m üv əffəq iy y əti artırsın.
İyulun 7-dən K ü r d ə m i r u ğ ru n d a 3 gün d av a m edən
döyüşlər
başlandı.
O n la rın
birin d ə
d ü ş m ə n
h ü c u m a
M o sk v a d a n gəlm iş zirehli avto m o b illə r dəstəsin i gö n d ərd i,
lakin tü rk artilleriyasının sə r ra s t atəşi ilə o n la rın ikisi
sıra d a n
çıxarıldı.
İyulun
10-da
tü rk
v ə
A z ərb ay c an
əsgə rləri K ü rd ə m ir i a z a d etd i. İyulun 14-də isə t ü rk
alayı v u ru şa -v u ru şa K ə r a r stansiyasım aldı.
İyulda Q a fq a z İslam O rd u s u n u n qüvvələri e ə b h ə d ə
bu c ü r yerləşm işdi. Sol c i n a h d a (Şam axı i s tiq a m ə tin d ə )
və sağ c in a h d a Seldi is t iq a m ə t in d ə t ü rk hissələri fəaliyyət
g ö stə rird i. M ə r k ə z d ə ( K ü r d ə m i r is tiq a m ə tin d ə ), əsasən,
A z ərb ay c an q o ş u n la rı h ü c u m ed ird i.4
Bu
za m a n
Q a fq a z
İslam
O r d u s u n u n
tə rk ib in d ə
A z ərb ay e an q o şu n la rın m sayı xeyli a r td ı. 18 yaşından
45 yaşına q ə d ə r hərbi vəzifəli şəxslərin yeni səfərbərliyi
n ə tie ə s in d ə 9 o, 5000 ə s g ə rə q ə d ə r çoxaldı.50 O n la r a
K ü r d ə m ir və H a c ıq a b u la olan h ü c u m la r a fəal s u rə td ə
rə h b ərlik ed ə n polkovnik Səlimov k o m a n d a n lıq e dirdi.51
150 ə s g ə rd ə n i b a rə t sü v a rilə r dəstəsi d ə c ə b h ə n in elə
həm in sa h ə s in d ə v u r u ş u r d u . O n u n k o m a n d iri M ə m m ə d
Qaxi idi.52
K ü rd ə m irin , s o n ra isə H a c ıq a b u lu n alınm ası za m a n ı
g ed ə n
d ö y ü şlə rd ə
A z ə rb a y c a n
ə sgə rləri
6
top,
18
pulemyot, b öyük silah v ə döyüş sursatı anbarları ələ
keçirdi.53
İyulun 7-dən
A xsu,
M eysarı, M ə d r ə s ə v ə M ərəzə
kəndləri
y ax ınlığında
Şamaxı
is t iq a m ə t in d ə
döyüşlər
gedirdi. İyulun 2 0 -d ə Q a f q a z İslam O r d u s u n u n hissələri
Şamaxını a z a d e td i.
Cəbhənin c ə n u b s a h ə s in d ə m a y o r H ə m id bəyin türk
dəstəsi iyulun
18-də
B a n k ə balıq vətəgəlorini tu td u .
1918-ci il iyul ayının s o n u n d a B akı cə b h əsin d o vəziyyət
belə idi.
§ 3. Azərbaycan Cümhuriyyəti hakimiyyəti
-
nin Azərbaycanın bütün ərazisində
bərqərar edilm əsi
1918-ci il iyun ayının 16-da Milli Ş uranın üzvlori vo
Azərbaycan
C ü m h u riy y ə ti
h ö k u m ə ti
T iflisdən
siyasi
vəziyyətin çox ziddiyyətli olduğu G ə n cəy o köçdü.
Aydın
oldu
ki,
o n u n
b ü tü n
xalq
torəfindon
dəstəklənm ədiyini is r a r e d ə n t ü r k l o r Milli Şuraya təzyiq
göstərir. T ü r k g e n e r a lı N u ru p a ş a n ın müşaviri Əhmodbəy
Ağayev F.X oyski ilə söhbəti z a m a n ı Ş uranın buraxılması
və yeni h ö k u m ə t k a b in e tin in y arad ılm a sım israr edir vo
həm də v u rğ u la y ırd ı ki, əks to q d ird ə , t ü r k lə r h ö kum əti
d ə stək lə m ə y əcə k .54
T ürk k o m a n d a n lığ ın ın h ə r ə k ə t l ə r i Milli Şuranın radikal
cinahınm üzvləri N .U subbəyov, M .Y .C əfə ro v və D .V ə-
kilov t ə r ə f i n d ə n e ’tir a z d o ğ u rd u . Bu mosələdo onları
sosialistlər d ə s tə k lə y ir d i. İ ttih a d ç ıla r türk iy əp ə rəst m övqe
tutmuşdu. Milli Ş u ra n ın buraxılm ası orofəsindo e ’tiraz
əlaməti o la ra q " H ü m m ə t" fraksiyası on u n tərkibindən
çıxdı. B ü tü n b u n la r siyasi vəziyyəti d a h a da kəskinlo-
şdirdi. 1918-ci il iyun ayının 17-də Milli Şuranın iclası
keçirildi v ə Milli Ş u ra tü rk
k o m andanlığının təzyiqi
altında yeni h ö k u m ə t təşkil e tm ə y ə və ö zünün b ü tü n
vəzifələrini o n a v e r m ə y ə m ə c b u r oldu. Beləliklə, 1918-ci
il iyun ayının 18-də keçirilm iş iclasda Milli Şuranın
Dostları ilə paylaş: |