İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

z a m a n ı  D a r d a n e l i n   m ü d a f i ə s i n ə   g ö rə   o,  Ç a n a q - q a l a   adını 
almışdı.  V əhib  P a ş a   N u ru   P aşaya  gönd ərd iy i  te l c q r a m d a  
xüsusilə 
qeyd 
etm işd i 
ki, 
o n a  
ən 
yaxşı 
diviziyam 
g ö n d ə r m ə k   la z ım d ır.3'  O n u n   a rd ın c a   gəlm iş  15-ci  diviziya 
da  ən  m ü b ariz  h is s ə lə rd ə n   biri  idi,  1914-1915-ci  illərdə
“
Xf%
o,  Süveyş  c ə b h ə s i n d ə   d ö y ü şlə rd ə   iştirak   etm işdi.
M ay  ayının  s o n u n d a   tü r k   qoşu n ları  G ə n c ə   q uberni- 
yasına  daxil  o ld u   v ə   b a şd a   N u ru   P aşa  o lm a q la   onların  
q ə r a rg a h ın ın   da  gəldiyi  G ə n c ə y ə   to p la ş m a ğ a   başladı.
\ z ə r b a y c a n   əhalisi  m ü ttə f iq   tü r k   q o şu n la rın ı  böyük 
m e h rib a n lıq   v ə   sevinclə  q a rşıladı.  Y evlax  və  G ə n c ə d ə  
N u ru   P aşanı  du z  ç ö r ə k l ə   q a rşıla d ıla r.  M .Ə .R ə su lz a d lə n in  
sö zlərin ə  görə,  o n u   "göydən  enm iş  xilask ar-m ələk "  hesab 
e d ird ilə r.3
1918-ci 
il  iyun 
ayının 
16-da  A z ə rb a y c a n   h ö k u m ə ti 
T iflisdən  G ə n c ə y ə   kö çd ü .  M ü ttə fiq   A z ə rb a y c a n   və  türk 
qoşu n ları  "Q afqaz  İslam  o rd u su n d a "   birləşdirildi,  ona 
k o m a n d a n h q   e t m ə k   N u ru   P aşay a  h ə v a lə   edildi.
Q o ş u n la r  b irlə şd irilə n   z a m a n   topçu  hissələri  "Müsəl- 
m an   k o rp u s u n u n "   23  to p u n u n   o n la ra   verilm əsi  yolu  ilə 
qüvvətləndirildi.
A z ərb ay c an   l l ə r b i   Nazirliyi  m ü v ə q q ə ti  o la ra q   ləğv 
edildi, 
onun 
vəzifələri 
Q a fq a z  
İslam  
O r d u s u n u n  
k o m a n d a n lığ ın a   kcçdi.
N u ru   P aşanın  q ə r a r g a h ı   n ə z d in d ə   o n u n   siyasi  müşaviri 
Ə h m ə d b ə y   A ğ a y ev   b aşd a  o lm aq la  M ülki  hissə  İdarəsi 
təşkil  edildi.3
Öz  q o ş u n la rın a   m ü r a c iə t d ə   N u ru   P a şa   yazırdı:  "Bizim 
m oqsədim iz  -  B akıdır".39  E yni  z a m a n d a ,  1918-ci  il  iyun 
ayının 
18-də 
K azım  
Q a r a b ə k i r  
P a şa n ın  
k o m a n d a n lıq  
etdiyi  tü rk   q o ş u n la rı  d a ş n a k   q u ld u r  d ə s tə lə rin in   tə h lü k ə  
yaratd ığ ı  N axçıvanı  t u t d u . 40
K ü r d ə m ir   c ə b h ə s in d ə   iyunun  16-18-də  G öyçaydan  20 
verst  ş ə r q d ə   y e rlə şə n   Q a ra m ə r y ə m   k ə n d i  yaxınlığında 
ilk  döyüşlər  baş  v e r d i.  B u ra d a   10-cu  tü rk   alayı  döyüşürdü. 
D ü ş m ə n   Q a r a m ə r y ə m i   ala  bildi,  lakin  tü rk   qoşunları 
əks  h ü c u m la ra   keç ird ilə r.
İyunun  19-da  N u ru   P a şa   xüsusi  q a t a r l a   cəbhəyə  gəldi. 
Elə  həmin  gün  o,  şərq   q rupu  qoşun ların ın   k o m an d an tn a 
sovet  q o şu n la rın ın   h ü c u m u n u n   52-ci  diviziyanın  xeyli 
itkisi  baha sına  m ü v ə q q ə ti  o la ra q   dayandırıldığı  h a q q m d a  
m ə’lumat  v e r d i.  L a k in   sonrakı  g ü n l ə r d ə   Bakı  XKS-nin 
qoşunları  y e n id ə n   G öyçaya  t ə r ə f   irəlilədi.
C ə b h əd ə k i  vəziyyətlə  ə la q ə d a r   o la ra q   xarici  işlər  naziri 
M .H .H acınski  M .R ə s u lz a d ə y ə   yazırdı:  "Cəbhədo  voziyyə- 
timiz  yaxşı  deyil.  İrəli  g e d ə   bilmirik".  B u ndan  sonra  o, 
Ənvər  P aşa  q a rş ıs ın d a   t o ’kidlə  tez  bir  z a m a n d a   d ah a 
bır 
türk 
diviziyasının 
göndərilm əsi 
b a r ə d ə  
m əsələ 
qaldırmağı 
xahiş 
e d i r d i.41 
C a v a b ın d a  
M .R əsulzado 
bildirirdi  ki,  Ə n v ə r  P aşan ın   s ə r ə n c a m ı  ilə  A zərbaycana 
veni  alaylar  g ö n d ə rilir  və  N u ru  
P aşa  artıq   tosdiq  edib 
ki,  hücum u  d a v a m   e td irm ə k   ü çün  kifayət  q əd ə r  qüvvə 
vardır.42
Q afqaz  İslam   O r d u s u n u n   k om andanlığı  cəbhoyo  yeni 
qüvvələr  g ö n d ə r ir d i.  M əsə lə n ,  iyunun  19-da  dağ-artilleriya 
divizionu  ilə  130-cu  tü r k   piyada  alayı  goldi.
Bu 
ç ə tin  
a n d a  
golmiş 
yeni 
qüvvolor 
arasında 
Azərbaycan  O r d u s u n u n   da  hissələri  var  idi.  Belo  ki, 
iyunun  19-da  c obhə yə  600  a d a m d a n   ibarot  Azərbaycan 
dostəsi 
g ö n d ə rilm işd i.43 
B u n d a n  
sonra 
Dollor 
vo 
Z ə y ə m d ən   o la n   A z ə rb a y c a n   könüllüləri  gəldi.44
Yeni  qü v v o lər  a ld ıq d a n   sonra  Q a fq a z   İslam  O rdusunun 
kom andanlığı  h ü c u m a   haz ırlaşm ağa  başladı.  5-ci  türk 
diviziyasının 
k o m a n d iri 
M ürsəl 
Paşa 
bu 
barodə 
öz 
m ülahizələrini  N u ru   Paşaya  bildirdi.  O,  xahiş  etdi  ki, 
birbaşa  c ə b h ə y ə   y o llan m aq   üçün  on a  əlavə  olaraq  5100 
osgər  verilsin.  Göyçay  vo  B ə rd ə d ə n   olan  dəstolori  o, 
düşmənin 
c in a h la rın d a n  
zə rb ə 
endirm ə yo  yönoltmoyi, 
Şokidən  o lan  hissələri  iso  5-ci  diviziyanı  cobho  arxasından 
tə’min  e t m ə k   ü ç ü n   göndərm əyi  təklif  e dirdi.45
Nuru  P aşa  bu  planı  boyondi.  Əsas  zə rb ən in   endirilmosi 
ilə  eyni  z a m a n d a   o,  Şuşaya  doğru  irəliləməyi  q o ra ra  
aldı. 
Bu 
şə h ə ri 
a lm a q  
üçün 
artilleriyalı 
piyada 
batalyonlarını  y e r itm ə k   n ə z o rd ə   tu tu lu r d u .4

---

D ö y ü şlər  h ə m ç in in   M ü s ü s lü d ə n   ş ə r q d ə   -  Q a r a m ə r y ə m  
-A ğ su d a n  
c ə n u b d a  
şose 
xətti 
ü z rə  
d ə  
ged ird i. 
Bu 
döyüşlərd ə k i  u ğ u r  sabit  deyildi.
İy u n u n   30-da 
Sovet  q o ş u n la rı  çıxış  m ö v q e lə r in ə   - 
Q a r a m ə r y ə m d ə n   ş ə r q ə   geri  o tu ru ld u .  İyulun  1-də  Sovet 
h issələrin d ə n   biri  G öyç aya  soxuldu,  lak in   o r a d a   qala 
bilm ədi.47  T ü r k - A z ə r b a y c a n   qoşu n ları  y e n id ə n   Göyçayı 
azad  etdi.  S ovet  q o ş u n la rı  geri  ç ə k ilm ə y ə   m ə c b u r  idi.
Q a f q a z   İslam   O r d u s u n u n   Göyçay  ə t r a f m d a k ı   döyüş- 
lə rd ə   qələbəsi  A z ə rb a y c a n ın   birləşdirilm əsi,  B akın ın   azad 
edilm əsi  u ğ ru n d a   silahlı  m ü b a r i z ə d ə   d ö n ü ş  n öqtəsi  oldu. 
Bakı  k o m m u n a s ın ın   q o ş u n la rın a   e lə   a ğ ır  z ə r b ə   vurul- 
m u şd u   ki,  o n l a r   b u n d a n   so n ra   ö z lə r in ə   g ələ  bilmədi. 
Strateji  təşəb b ü s  Q a fq a z   İslam   O rd u s u n u n   k o m an d an lı- 
ğına  im k an   v e r d i  ki,  q a z a m lm ış  m üv əffəq iy y əti  artırsın.
İyulun  7-dən  K ü r d ə m i r   u ğ ru n d a   3  gün  d av a m   edən 
döyüşlər 
başlandı. 
O n la rın  
birin d ə 
d ü ş m ə n  
h ü c u m a  
M o sk v a d a n   gəlm iş  zirehli  avto m o b illə r  dəstəsin i  gö n d ərd i, 
lakin  tü rk   artilleriyasının  sə r ra s t  atəşi  ilə  o n la rın   ikisi 
sıra d a n  
çıxarıldı. 
İyulun 
10-da 
tü rk  
v ə  
A z ərb ay c an  
əsgə rləri  K ü rd ə m ir i  a z a d   etd i.  İyulun  14-də  isə  t ü rk  
alayı  v u ru şa -v u ru şa   K ə r a r   stansiyasım   aldı.
İyulda  Q a fq a z   İslam   O rd u s u n u n   qüvvələri  e ə b h ə d ə  
bu  c ü r   yerləşm işdi.  Sol  c i n a h d a   (Şam axı  i s tiq a m ə tin d ə ) 
və  sağ  c in a h d a   Seldi  is t iq a m ə t in d ə   t ü rk   hissələri  fəaliyyət 
g ö stə rird i.  M ə r k ə z d ə   ( K ü r d ə m i r   is tiq a m ə tin d ə ),  əsasən, 
A z ərb ay c an   q o ş u n la rı  h ü c u m   ed ird i.4
Bu 
za m a n  
Q a fq a z  
İslam 
O r d u s u n u n  
tə rk ib in d ə  
A z ərb ay e an   q o şu n la rın m   sayı  xeyli  a r td ı.  18  yaşından 
45  yaşına  q ə d ə r   hərbi  vəzifəli  şəxslərin  yeni  səfərbərliyi 
n ə tie ə s in d ə   9  o,  5000  ə s g ə rə   q ə d ə r   çoxaldı.50  O n la r a  
K ü r d ə m ir   və  H a c ıq a b u la   olan   h ü c u m la r a   fəal  s u rə td ə  
rə h b ərlik   ed ə n   polkovnik  Səlimov  k o m a n d a n lıq   e dirdi.51 
150  ə s g ə rd ə n   i b a rə t  sü v a rilə r  dəstəsi  d ə   c ə b h ə n in   elə 
həm in  sa h ə s in d ə   v u r u ş u r d u .  O n u n   k o m a n d iri  M ə m m ə d  
Qaxi  idi.52
K ü rd ə m irin ,  s o n ra   isə  H a c ıq a b u lu n   alınm ası  za m a n ı 
g ed ə n  
d ö y ü şlə rd ə  
A z ə rb a y c a n  
ə sgə rləri 
6 
top, 
18
pulemyot,  b öyük  silah  v ə   döyüş  sursatı  anbarları  ələ 
keçirdi.53
İyulun  7-dən 
A xsu, 
M eysarı,  M ə d r ə s ə   v ə   M ərəzə 
kəndləri 
y ax ınlığında 
Şamaxı 
is t iq a m ə t in d ə  
döyüşlər 
gedirdi.  İyulun  2 0 -d ə  Q a f q a z   İslam   O r d u s u n u n   hissələri 
Şamaxını  a z a d   e td i.
Cəbhənin  c ə n u b   s a h ə s in d ə   m a y o r  H ə m id   bəyin  türk 
dəstəsi  iyulun 
18-də 
B a n k ə   balıq  vətəgəlorini  tu td u .
1918-ci  il  iyul  ayının  s o n u n d a   B akı  cə b h əsin d o   vəziyyət 
belə  idi.
§  3.  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  hakimiyyəti
-  
nin  Azərbaycanın  bütün  ərazisində 
bərqərar  edilm əsi
1918-ci  il  iyun  ayının  16-da  Milli  Ş uranın  üzvlori  vo 
Azərbaycan 
C ü m h u riy y ə ti 
h ö k u m ə ti 
T iflisdən 
siyasi 
vəziyyətin  çox  ziddiyyətli  olduğu  G ə n cəy o   köçdü.
Aydın 
oldu 
ki, 
o n u n  
b ü tü n  
xalq 
torəfindon 
dəstəklənm ədiyini  is r a r   e d ə n   t ü r k l o r   Milli  Şuraya  təzyiq 
göstərir.  T ü r k   g e n e r a lı   N u ru   p a ş a n ın   müşaviri  Əhmodbəy 
Ağayev  F.X oyski  ilə  söhbəti  z a m a n ı  Ş uranın  buraxılması 
və  yeni  h ö k u m ə t  k a b in e tin in   y arad ılm a sım   israr  edir  vo 
həm  də  v u rğ u la y ırd ı  ki,  əks  to q d ird ə ,  t ü r k lə r   h ö kum əti 
d ə stək lə m ə y əcə k .54
T ürk  k o m a n d a n lığ ın ın   h ə r ə k ə t l ə r i  Milli  Şuranın  radikal 
cinahınm  üzvləri  N .U subbəyov,  M .Y .C əfə ro v   və  D .V ə- 
kilov  t ə r ə f i n d ə n   e ’tir a z   d o ğ u rd u .  Bu  mosələdo  onları 
sosialistlər  d ə s tə k lə y ir d i.  İ ttih a d ç ıla r   türk iy əp ə rəst  m övqe 
tutmuşdu.  Milli  Ş u ra n ın   buraxılm ası  orofəsindo  e ’tiraz 
əlaməti  o la ra q   " H ü m m ə t"   fraksiyası  on u n   tərkibindən 
çıxdı.  B ü tü n   b u n la r  siyasi  vəziyyəti  d a h a   da  kəskinlo- 
şdirdi.  1918-ci  il  iyun  ayının  17-də  Milli  Şuranın  iclası 
keçirildi  v ə   Milli  Ş u ra   tü rk  
k o m andanlığının  təzyiqi 
altında  yeni  h ö k u m ə t   təşkil  e tm ə y ə   və  ö zünün  b ü tü n  
vəzifələrini  o n a   v e r m ə y ə   m ə c b u r  oldu.  Beləliklə,  1918-ci
il  iyun  ayının  18-də  keçirilm iş  iclasda  Milli  Şuranın

---