İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

ilo  bağladığı  ilk  m üq av ilə  idi.  O n u n   m ü q ə d d im ə s in d ə  
deyilirdi:  "Bir  t ə r ə f d ə n ,   O sm anlı  imperiyası  v ə   digər 
tə r ə f d ə n ,  suverenliyini  e ’lan  etm iş  A z ə rb a y c a n   C üm hu- 
riyyəti  h ö k u m ə ti  öz  ö lk ə lə ri  a r a s ın d a   siyasi,  hüquqi, 
iqtisadi  v ə   i n te lle k tu a l  ə s a s d a   səm im i  d o s tlu q   m ünasi- 
b ətlərin in   təsbit  edilm əsi  ü zrə  qarşılıqlı  sazişə  gəlir".31
M ü q av ilən in   birinei  m a d d ə s i  O sm anlı  im periyası  vo 
A z ərb a y c a n  
C ü m h u riy y ə ti 
a r a s ın d a  
daim i 
sülh 
və 
m ö h k ə m   do stlu ğ u n   y a r a d ıla c a ğ m ı  tə s d iq   e dirdi.  İkinci 
m a d d ə   O sm anlı  im periyası  v ə   A z ə rb a y c a n ,  G ü rc ü s ta n , 
E r m ə n i s ta n   a r a s ın d a   d övlət  s ə r h ə d   x ə ttin in   m üəyyənləş- 
dirilm ə sinə  aid  idi,  h ə m   d ə   A z ə rb a y c a n   v ə   T ü rk iy ə 
a r a s ın d a   geniş  d övlət  s ə r h ə d d i   zolağının  olm ası  n ə z ə rd ə  
tu tu lu r d u . 
M ü q a v ilə n in  
üçüncü 
m a d d ə sin ə , 
əsasən, 
A z ərb ay c an , 
G ü r c ü s t a n  
v ə  
E r m ə n i s t a n  
d ə r h a l 
öz 
a r a la rın d a   s ə r h ə d lə ri  m ü ə y y ə n lə şd irə n   v ə   h ə m in   m üqa- 
vilənin  bir  hissəsini  təşkil  e d ə n   p ro to k o lla r  im z a la m a h  
və  bu  b a r ə d ə   O sm an lı  h ö k u m ə t i n ə   m ə ’lu m a t  verm əli 
idi.
A z ə rb a y c a n  
ü çün 
ən 
əhəm iyyətli 
olan 
d ö rd ü n c ü  
m a d d ə d ə   göstərilird i  ki,  ə g ə r  z ə ru ri  olarsa,  O sm anlı 
h ö k u m ə ti  sülh  v ə   ə m in -a m a n h ğ ın   m ö h k ə m lə n d irilm ə si, 
ö lk ən in  
təhlükəsizliyinin 
t ə ’m in 
edilm əsi 
m əq səd i  ilə 
A zorbaycan  C ü m h u r i y y ə tin ə   hərbi  k ö m ə k   g östərm əyi  öz 
ü zorinə  g ö tü r ü r .
M ü q av ilən in  
beşinci 
m a d d ə s i n ə   əsa sən ,  A z ərb a y c a n  
hök u m o ti  A z o rb ay ca n   C ü m h u riy y ə tin in   sərh əd b o y u   əra- 
zilərindo  m öv cu d   q u ld u r  d ə s tə lə rin in   tə rk s ila h   edilməsi 
və  qovulm asını  öz  ö h d ə s i n ə   g ö tü rü rd ü .
M ü qavilənin  a ltın c a   m a d d ə s i n d ə   t ə r ə f l ə r i n   d ə m ir   yolu 
yüklərinin  d a ş ın m a s ı  ü z r ə   ö h d əlik ləri,  yeddinci  m a d d ə - 
sində  k o n s u llu q la r  konvensiyası,  t i c a r ə t   m üqaviləsi  və 
digər 
a k tla r ın  
h a z ırla n m a sı, 
səkkizinci 
m a d d ə s in d ə  
ö lk əlo rə  sə rb ə st  gəlm ə,  d o q q u z u n c u   m a d d ə s in d ə   A zər- 
baycam n  B eynəlxalq  P o ç t - T e l e q r a f   Birliyinə  daxil  olma- 
sına 
q ə d ə r  
qarşılıqlı 
p o ç t - t e le q r a f  
əla q ə lə ri, 
o n u n cu  
m a d d ə s in d ə   t ə r ə f l ə r   a r a s ı n d a   h ə m i n   m ü q av iləy ə  zidd
o lm ayan 
B re s t 
sülh 
m üqaviləsinin 
qüvvədə 
olması 
h a q q ın d a  
deyilirdi. 
Sonuncu, 
o n  
birinci 
m a d d ə d ə  
göstərilirdi 
ki, 
m ü q a v ilə   bir 
ay 
ərzində 
ratifikasiya 
o lu n a c a q   v ə   ra tifik a siy a  olunm uş  m ətn lərin   mübadiləsi 
İs ta n b u ld a   h ə y a ta   keç irilə cək .32
Osm anlı 
im periyası 
ilə 
m ü q avilənin 
bağlanm ası 
A z ərb ay c an   dövlətçiliyinin  beynəlxalq  n ü fu z u n a   ş ə h a d ə t 
e t m ə k l ə   b ə r a b ə r ,  A z ə rb a y c a n   tü rk   millətinin  müstəqilli- 
yinin  s a x la m lm a sın d a   zə ruri  a d d ım   idi.  M üqaviləyə  hərbi 
k ö m ə k   h a q q ın d a   m a d d ə n i n   salınm ası  əslində  o  d e m ə k  
idi  ki,  Q a ra b a ğ ın   dağlıq  hissəsində  azğınlıq  edə n  erm əni 
q u ld u r  dostolori  m ə h v   e d iləc ək   və  xarici  d ü şm ə n lə rd ə n  
təm izlən m iş 
B a k ıd a  
ə m in -a m a n h q  
və 
təhlükəsizlik 
b ə r q ə r a r   o la c a q .
B eləliklə,  T ü r k iy ə   öz  ü z ə rin ə   bir  hissəsi  bolşevik 
d i k ta tu ra s ın ın   ə lin d ə   olan  A z ə rb a y c a n a   öz  torpaqları 
ü z ə rin d ə   siyasi  hakim iyyəti  v ə   ərazi  bütövlüyünü  tam  
b ərp a  e tm ə s i  işində  köm ək  e t m ə k   öhdəliyini  g ö tü rü rd ü .
A z ə rb a y c a n   t ə r ə f i n d ə n   m üqaviləni  Milli  Şuranın  sodri 
M .R ə su lz a d ə   v ə   xarici  işlər  naziri  M .H .H actnski,  T ü rk iy ə 
tə rə fd ə n   isə  ədliyyə  naziri  Xəlil  bəy  və  Q a fq a z   cəbhosinin 
Baş  k o m a n d a n ı   V ə h ib   P aşa  imzaladı.
B ü tö v lü k d ə , 
B a tu m  
k onfransı 
Tiflis 
quberniyasının 
A xa lkə lə k 
v ə  
Axalsıx 
qəzalarını, 
B atum  
və 
K ars 
v ilayətlərini,  İrə v a n   quberniyasının,  əsasən  m üsəlm anların 
m əskunlaşdığı,  əhalisi 
1.250  min  n ə f ə r  olan  Sürməli 
qəzastnı 
ö z ü n ə  
birləşd irə n  
T ü rk iy ən in  
xeyrinə 
başa 
ç a td t.33
İyunun  23-də  F .X oyski  A z ərbayc an  əhalisinə  çağırışla 
m ü ra c iə t  e td i  v ə   milli  h ö k u m ə tin   '  təsbit  olunması  üçün 
dost  T ü r k iy ə n in   dəstəyinin  əhəm iyyətini  vurğuladı.34
E lə  h əm in   gün  h ö k u m ə t   respublikanın  bütün  ərazisindo 
hərbi  vəziyyət  e ’lan  etdi.  B atu m   müqavilosinə  əsasən, 
A z ərb ay c an  
C ü m h u riy y ə tin ə  
köm ək 
üçün 
T ürkiyə 
o r d u s u n u n   ü m u m i  sayı  15  m in  n ə f ə rə   q əd ə r  olan  5-ci 
və  15-ci  diviziyaları  göndərildi.
Əvvəlcə  T ü r k iy ə n in   o r d u s u n d a   ən  yaxşı  diviziyalardan 
biri  sayılan  5-ci  diviziya  gəldi.  Birinci  dünya  m üharibəsi

---