76. Ш ам садди н ов А . У ч ас ти е Т у р ц и и в и н т е р в е н ц и и
п ротив России н 1918 году. У ч е н ы е зап и ск и И н сти тута
в о сто к о в ед ен и я ,
t
.X IV . М ., 1956, с .193.
77. Ж и зн ь Н а ц и о н а л ь н о с т е й , 1918, 8 д е к а б р я .
78. П а п и я Г. У к аз. со ч ., с.202-203.
79. A R D A , f .24, s .l, iş 32, v.32.
80. Y cno o ra d a , f.77, s .l, iş 270, v.13.
81. З а р я В остока, 1928, 1 а п р е л я .
82. А з е р б а й д ж а н , 1918, 7 о к т я б р я .
83. З а р я В о сто к а, 1928, 1 а п р е л я .
84. Г рузия, 1918, 4 о к т я б р я .
85. A R D A , f.894, s.10,. iş 30, v.3.
§ 4. Böyük Britaniya qoşunlarımn
Azərbaycana gəlməsi
8 6 . A R D A , f.894, s.10, iş 98, v.8.
87. R ə su lz a d ə M .Ə .A z ərb a y can C ü m h u riy y əti. s.45.
8 8 . А зе р б а й д ж а н , 1918, 18 н о я б р я .
89. Т о к а р ж е в с к и й E .A . И з
и сто р и и и н остран ной
и н те р в е н ц и и и г р а ж д а н с к о й в о й н ы , с.232.
90. Т а м ж е .
91. R o su lz ad o M .Ə . A zorb ay can C ü m h u riy y əti, s.45.
92. Y e n ə o ra d a , s.45-46.
93. Y e n ə
o ra d a , s.47.
94. А з е р б а й д ж а н , 1918, 29 н о я б р я .
96. Т а м ж е .
97. Ч е р ч и л л ь У . М и ровой к р и зи с. М о ск в а , 1932,
с.105.
98. Т о к а р ж е в с к и й Е .А . У к аз. со ч ., с .185.
99. A z ə rb a y c a n arxivi, 1989, N 1-2, s.230.
100. H əso n o v С . A z ərb ay c an beyn əlx alq m ü n asib ətlər
siste m in d ə , s.150.
Ü Ç Ü N C Ü FƏSİL
A Z Ə R B A Y C A N MİLLİ DÖVLƏTÇİLİYİN
TƏŞƏKK ÜLÜ VƏ
İNKİŞAFl D Ö V R Ü N D Ə
§ 1. Azərbaycan cəmiyyətində demokratik
dəyişiklikh rin başlanması. Azərbaycan
parlamentinin f ormalaşması, FXoyskiniıı
ikinci hökumət kabinetinin yaradılması
R e sp u b lik a n ın m ü rə k k ə b x arici siyasi şəraiti A vropa
d e m o k ra tiy a sı ilə six ra b itə y a ra d a biləcok nüm ayəndəli
o rq a n ın s ü r ’ə tlə fo rm a la şd ırılm ası zo ru rə tin i dikto ed ird i.
H ə lə 1918-ci il iyun un 17-də Milli Ş uram n özünü
b u rax m ası h a q q ın d a q ə tn a m ə qobul o lu nm u ş və altı ay
m ü d d ə tin d ə A z ərb ay c an ın ali q an u n v erici o rq an ın ın -
üm um i, gizli
v ə b irb a şa səsv erm o
əsasın d a seçilm iş
M ü əssislər M əclisin in çağırılm ası vəzifəsi iroli sürülm üş-
dü. M illi Ş u ran ın m üəyyən etdiyi m ü d d ət 1918-ci il
d ek a b rın 16-da b aşa ça tırd ı.
1918-ci
il
se n ty a b rın
14-də
h ökum ot
M üossislor
M əclisin ə
se ç k ilə r
ü zrə
(F .X oy skin in
sodrliyi
ilo)
kom issiya y a ra tm ış,
ok ty ab rın 21-də isə
M üəssislər
M əclisin ə se ç k ilə r
h a q q ın d a
q a n u n
h azırlam aq
üçün
əv v ə lk in d ə n d a h a g en iş təm sil olunm uş bir kom issiya
(M .R əfiyev in sədrliy i ilə) t ə ’sis etd i, am m a m üxtolif
səb əb lo rə g ö rə bu k o m issiy alar əm əld ə heç bir şey edo
b ilm əd ilər.
B irinci d ü n y a
m ü h arib ə sin in
q u rtarm a sın d an
son ra
beynəlxalq m ü n a s ib ə tlə rd ə yeni sistem y aratm alı olacaq
sülh k o n fra n s m ın v ax tı y axınlaşırdı. Bu voziyyət tələb
e d ird i ki, A z ərb ay c an ın bu k o n fran sın d a onu tom sil ed ə
bilocok h ansısa bir siyasi orq a n ı olsun. "Kaspi" qəzetinın
yazdığı
kimi
"Sülh
k o n fra n sı v ə üm um iyyətlə, siyasi
m osələlərin
m ü h a rib o
e d ə n
ölkolər
tə rə f in d ə n
holl
edilm əsi
A zorb ay ca n ın
M üəssislər
M əc lisinə
seçkilər
keçirilm əsini gö z lə m ə y ə c ə k d ir. Biz k ə n a r d a q a la bilərik,
o ra d a
iso,
m osələn,
Bakı
şəhorinin
A z ərbayc anın
tərk ib in d ən çıxarılm ası vo ya b u n d a n da d a h a pis qo ra r
qəbul e d ə bilərlər."1
Müossislor
M əclisinə
seçkilor
ü z r ə
komissiya
bu
nö q te y i-n ə z ə rd ə n
çıxış
e d ə r ə k
m ü voqqəti
p a rla m e n t
y a ra tm a ğ ı tə k lif etd i. N oyabrın 5 -də komissiya özünün
ilk iclasında "Milli Ş u ra n m t ə ’yin etdiyi v axtda M üəssislər
Məclisini ç a ğ ırm a ğ ın q e y ri-m ü m k ü n o ld u ğ u n u , lakin siyasi
şəraitin xalq n ü m a y ə n d ə lə rin in siyasi m əs ə lə lə rin həll
o lu n m a sın d a iştirakını tə lə b etd iy in d ən , bu
qəna ətin i
bildirdi ki, t ə ’cili o la r a q sa d ə lə şdirilm iş şək ild ə m ü vəqqəti
A zorbaycan p a r la m e n t i çağırılsın".2
Ə sas
çə tin lik
bu
p a r la m e n t in
y a ra d ılm a s ın d a
idi.
M ü r ə k k ə b siyasi ş ə r a i td ə o n u n ü m u m x a lq seçkilər yolu
ilo fo rm a la şd ırılm as ı m ü m k ü n deyildi. K ooptasiya və ya
to’y in e tm ə
m e t o d u
da
bu
d ö v rd ə
q ərb
ö lkələrində
m övcud o la n seçki p rin s ip lərin ə uyğun gəlm əyəcəkdi,
b elə ki, h ə m in
h a ld a dünya ictimaiyyəti onu bütün
xalqın m ə n a fe y in i təm sil e d ə n o rq a n kimi tanım ayacaqdı.
B u n a
g ö r ə
d ə
y e g a n ə
m ü m k ü n
hal,
üzvləri
Ü m u m ru siy a M ü ə s sis lə r M əclisinə ü m u m x a lq seçkiləri
əsa s ın d a seçilm iş Milli Ş u ran ın əvvəlki t ə r k i b d ə bərpa
o lunm ası ola b ilərd i.
B u n a ə s a s la n a r a q , re s p u b lik a h ö k u m ə t i n in 1918-ci il
9 noyabr q ə r a r ı ilə Milli Ş u ran ın çağırılm ası noyabrın
16-a
t ə ’yin
e d ildi.
Seçki
q a n u n u
h azırlam aq
üçün
M .R ə su Izad ə ,
M .T .R ə fiy e v
və
H .T .A ğ a y e v d ə n
ibarot
xüsusi kom issiya təşkil edildi.
Beş aylıq fa s ilə d ə n so n ra - 1918-ci il noyabrın 16-da
yığtşan Milli Ş u ra haz ırk ı fövqəl’a d ə şo ra itd o Müəssislər
Məclisinin ç a ğ ır ılm a sın ın q eyri-m üm künlüyü ilə əlaqədar
o laraq
özü n ü
p a r l a m a n t ə
çevirm əyi
q ə r a r a
aldı.
Y a r a d ı l m ı ş
kom issiya Azorbaycatı p a rla m e n ti yaradılması
h a q q ın d a q a n u n h azırladı vo
o ,
1918-ci il
n o y a b r ı n
J9-da
Milli Şura t ə r ə f i n d ə n qəbul olıındu.
Q a n u n a g ö rə , bir p alatalı p a r la m e n tə seçkilər gizii
keçirilirdi. A z ə rb a y c a n tn liderlori çox böyük həssashq
göstororok ingilislorin dem o k ra tiy a y a aludəçiliyini n ə z ə rə
a l a r a q ,
seç k ilə rin ə s a sə n
m i l l i
tomsilçilik prinsipini daxil
e t m i ş d i l ə r .
B u n u n la , o n la r respublikada milli
h a n ş ı ğ ı n
o l d ə
edilm osii ü çün re a l şərait yaratm ış olurduiar.
B una
ə s a s la n a n
A z ərb ay c an
Milli
Şurası noyabrın
25-də E r m ə n i vo R u s Milli Ş u raların a
ö z
n'im ayəndəlorini
p a r la m e n t ə g ö n d ə r m o k toklifi ilə m ü rac iət etdi. ƏvvoScə
hor iki ş u ra m ə n fi cavab verdi. E rm o n ilər siyasi vo
ınilli-modəni
ta le lə r in d ə n
gileylənorək,
öz
şu ra la n n ı
biitövlükdə e r m o n ilə r in m onafeyini tomsil e tm ə k hüqu
q u n d a o lm ad ığ ın ı bildirdilor.3 C ənubi Q a fq a z respubli-
kaların ın öz m ü s tə qilliklərini e ’Ian e tm ə lə rin o baxm ayaraq
R us Milli Ş urasının əsas dəlili bıındau ibarət idi ki, o,
Ü m u m ru s iy a M üəssislər
Moclisi vo Sülh konfransının
qora rırıad ək b ü t ü n C onubi Q afqazı Rusiya dövlotitıin bir
hissosi kimi h e s a b edir. "Rusiyanın iradəsini bilmodən
bizim,
n ə
A z ə rb a y c a n
Cümhuriyyotini,
nə
do
onıın
parlarneııtinin ta n ım a ğ a haqqım ız yoxdur".4 Lakin milli
az lıq lan n sabotajı A zorbaycan höku m ətin in əzmini qtra
bilmodi, vo o, boyan etdi ki, h ə tta milli azlıqlardan
hcç birisi d ə p a r la m e n t d o iştirak ctm ək istəmoso bclo,
yeno do o, p a r la m e n t i y ara d a c a q , ona göro ki, ölkənin
taleyinin m ə s ’uliyyoti çoxluğun üzorino düşür. Bu çoxlııq,
ogor azlıqlar b u n d a n imtina etso belə ölkəni təklikdo
idaro e tm o lid ir .5 Y alnız gencral Tom sonun F.Xoyskinin
yaratdığı vo 1918-ci il d eka brın 26-da6 p arlam cntin tosdiq
etdiyi
h ö k u m ə t o
m ü tto f iq lə r kom andanlığtn hortərəfli
yardım edəcəyi h a q q ın d a boyanatından sonra E rm əni
Milli Şurası v ə Slavyan-rus cəmiyyotləri şurası p arla m cnto
daxil
o lm aq
h a q q ın d a
q ə r a r
qəbul
etdilər.
Şura
Azərbaycan
dövlətçiliyini
tan ım asa
da
rus ohalisinin
monafcyi
n am ino,
Ü m u m ru siy a
Müəssislər
M o d isi
Dostları ilə paylaş: |