rnüxtolii cü r başa d iişü lü ıd ü . O n la r dövlot hakimiyyoti
sistem indo p a r la m e n t in rolu n u
da m üxtəlif cü r şərh
edirdılor.
P a r l a m e n td o 9 fraksiya və q ru p təm sil o lu n m u şd u r.
1910-cu ilin ovvolində p a r la m e n t in comi 79 üzvü var
idi. "Miisavat" fraksiyanın 23, "İttihad"ın 11, "Əhrar"ın
9,
"IIüm m ot"in
5,
"M üsolm an
sosialist
b!okunun"5,
"bitoroflor"in
15,
"Milli
azlıqlar"ın
4,
"Rus-slavyan
comiyyoti"nin 3, "Erm oni fraksiyası"nın 4 üzvü v ar idi.17
P r l a m c n tin
y a ı a n m a s ın d a n
so n ra
yeni
nazirlər
kabiııctinin
toşkil
o lu n m a sın a
başlanıldı.
P a rla m e n tin
sodrinin miiavini Hoson boy A ğayev 1918-ci il d eka brın
13-də Fotoli xan Xoyskiyo h ö k u m ə t toşkil e tm ə k xahişi
ilo m üraciot
ctdi. II.A ğa yevin m ü ra c io tin d ə deyilirdi:
"Fraksiyaların
arzusu,
h a b e lə Sizin
siyasi
tocrübəniz.
Votono vo Milloto xidm ot işində göstordiyiniz m ühüm
foaliyyot vo fə d ak arlığ ın ız moni v a d a r ed ir ki, Sizi vacib
vo çotin
bir
işo,
baş
nazir vozifosini
öz
üzərinizo
götiirmoyo
koalisiyon
k ab in ct
toşkil
e tm ə y ə
do’vot
cd im ”. 18
Xoyski yalnız ikiııci dofo o n a toklif o l u n d u q d a n sonra
kabiııet
toşkil
ctm işdi.
K a b in e tin
toşkil
olunm ası
p a rla m e n tin öziindoki sinfi qiivvəlorin düzü m ü ilə bağlı
idi.
Il ö k u m o t
koalisiyası
f e ’lon
böyük
çotinliklordən
sonra, "İttihad"dan başqa, bü tü n q ru p la rın iştirakı ilə
yaradıldı. "İttihad"ın koalisiyadan k o n a r d a qalm ası onu n la
bağlı
idi
ki,
ittilıadçılar
başqa
p a r tiy a la r
torofindon
vozifosino müval’iq hesa b edilon F ə tə li xan Xoyskinin
oleyhitıo idilor. R csp u b lik an ın y ara n m a sın ın başlanğıcında
morkəzçi
m övqe
tu ta n
"Müsavat"
partiyası
indiki
m oıholodo p a rla m e n tiıı sol cinahına, y ə ’ni sosialistloro
a rx a la n a ra q , o n la rın to rp ağ ın kəndliyə pulsuz verilmosi
ideyalarını m ü d afio e dirdi. B unu iso yalnız Müossislor
Moclisi edo bilordi. Sosialistlor ö zlərinin bir üzvünün -
Aslan boy S ofikürdskinin ("Xalqçı" p artiya sı) daxil olması
ilo k abineti m ü d afio c td ilə r. B una g ö rə do h ö kum ət
kabiııetinin şəxsən h ö k u m o t başçısına və on u n p roqra-
roına e ’tim ad prinsipi üzrə təşkil olunduğunu hesab
eim ək o la r.19
Baş nazir F.Xoyski əsasını A zorbaycanın müstəqilliyi
ideyası təşkil edə n h ö k u m ə t pro q ram ı ilo p a rla m en t
iclasında çıxış etdi. Bu tezis b ü tü n fraksiyalar tərəfindon
m üdafiə olundu. Öz
m ə ’ruzəsindo o, dövlətin daxili
sıyasəti üzə rin d ə d a y a n a ra q , o n u n uğurlarının işçi vo
aqrar m əsələlərinin həlli ilə əlaq ə lən d ird i.20
1918-ci il d ek a b rın 28-də F.X oyski koalisiya əsasında
təşkil
olunm uş
yeni
N a zirlər
K abinetinin
tərkibini
parlam entin tə sd iq in ə təq d im etdi. R espublikanın parti-
yalı, eləcə də b i tə r ə f xadim lərinin təmsil olunduqları
hökum ətin tərkibi A z ərb ay c an p arla m en tin in dem okra-
tikliyini x a ra k te riz ə edir. F əaliyyətinin ilk m ərhələsində
F.Xoyskinin, əsas e ’tibarı ilo, çoxu heç bir partiyaya
monsub olm ayan "işgüzar ad a m la rd an " ibarət kabineti
iu ih ad çılard a n başqa, p a r la m e n t fraksiyaları tərə fin d ən
nıüdafiə olun u rd u .
Yeni təşkil o lu n m u ş hökum otin torkibino Fotəlixan
Xoyski - Baş nazir, xarici işlər naziri (bitoroı), daxili
işlor naziri - Xəlil bəy X asm əm m odov ("Müsavat") xalq
maarifi v ə dini e ’tiq a d naziri - Nəsib bəy Usubboyov
("Müsavat"),
hərbi
nazir
-
Somodağa
M eh m an d a ro v
(bitərəf), ticarət və sonaye naziri - Mirzo Əsodullayev
('Müsavat") yollar naziri - X u d a d a t boy Molikaslanov
(bitərəf), poçt, te l e q r a f və əm ok nazirı - Aslan boy
Sofikürdski (sosialist), dövlət nozaroti naziri - M ehdi
bəy Hacınski ("İttihad"), to ’m in at naziri - R.X.Xoyski
("Müsavat"),
ziraət
naziri
-
Xosrov
bəy
Sultanov
("İttihad") daxil idilər.21 1919-cu ilin yanvarında müvafiq
olaraq maliyyə və ərz a q nazirləri partfellorini İ.Protasyev
vo K.Lizqar aldılar, bir qədor sonra isə d o k to r G indes
sohiyyə naziri oldu.22
Yeni koalisyon h ö k u m ə tin təşkili başa çatan kimi
general T om son bu h ö k u m əti yegano qanuni hakimiyyot
kimi tanıdığı h a q q ın d a b əyanat verdi. 3
İngilis
kom andan lığ ın ın
siyasəti. lokcə
Azərbaycan
lıökumətinin "yeganə q an u n u hakimiyyot kimi ta n ım a q la
başa
ça tm a d ı.
Öz
siyasi
m o n afc lo rin d o
çıxış
edən
ingilislər, oslindo Rtısiyanın birloşdirilm əsinə deyil, onun
p a r ç a la n m a sın a çaltşırdılar, yalnız
bu halda o n l a r sa^iq
Rusiya im periyasını bir sıra m üstoqil k ə n a r dövlətlər
torofindon o h a to o lu n m u ş V e likorusiyanın öz sərhodlə-
rinin daxilino sığınm ağa m ocbur ed o bilərdilər. B ununla
onlar, bir to ro fd o n öz m ü s to m lə k ə lə rin in təhlükosizliyini
to ’min etmoyo, digor t ə ro f d ə n isə Rusiyanı zəiflətm oyə
vo sabiq R usiya oyalotlorinin b ü tü n iqtisadiyyatını öz
ə l 'ı r i n ə k e ç irm əy ə im kan q a z a n m a ğ a çalışırdılar.24
B u nunla belə, ingilislor h ə r hald a y e n ə do A z ərbayc an
dövlotinin daxili işlorino q a r ış m a q d a davam edirdılər.
Mosəion, 1919-cu il y anva rın 28-də ingilis hərbi polisinin
kom issarı polkovnik Q .K o k k e r e l A z ərb ay c an ın daxili işlor
nazirindon
toləb
etm işd ir
ki,
polis
işçilərinin
t ə ’yin
olunm asını şoxsən o n u n la razılaşdırsın ki, "polis rütboli
hey’o td ə vo ya t o ’y in a tla rd a k ı h ə r c ü r dəyişikliklər on u n
do fto rx a n a sın d a n keçsiıı 1,25 A zorbaycan Cüm huriyyətiııin
daxili işlor naziri bunuıı c a v a b m d a N a zirlər Şurasının
səd rin o aşağıdakı m ə z m u n d a m oktubla m üraciot etm işdir:
"M üttofiq dövlotlorin polis kom issarı b ü tü n Bakı rayonu
polisinin rohbori t o ’yin edilm iş və polisin b ü tü n üzvləri
ona ta b e edilm işdir. Bu kom issarın s ə r ə n e a m və otnrləri
tez-tez A z orbayca n C üm huriyyəti hakim iyyət d airolə rinin
səro n cam vo om rlorini ləğv e ts ə də, polis m o ’m urları
təro fin d o n qeyri-şortsiz icra o lu n u rd u . İşlərə müdaxilə
o h oddo ç a tıb ki, h ə t t a polis kom issarı təlob edir ki,
polis hey ’otindoki doyişikliklor vo t o ’y in a tla r yalnız onun
doftorxanası vasitəsilo aparılsın".26
Özlorini Bakı şoh ərin in sahibləri kimi hiss e d o n ingilis
zabitləri ycrli ohaliyo m ü n a s ib o td ə k obud vo odəbsiz
d a v ran ırd ılar. 1919-cu il aprelin 7-də Bakt əhalisindən
A zorbaycan
C ü m h u riy y o ti
daxili
işlor nazirinin adtna
ingilis oskorlori t o r ə f in d ə n tö rə d ilə n biabırçılıqlar haq-
qında şikayət daxil o lm u şd u . "Ə skorlər özlərini o q əd ə r
sırtıq, biabırçı və odəbsiz a p a rtrla r ki, q a d tn la r ingilis
oskəri küçodo o la n d a , o ra y a qətiyyon çıxa bilmirlər."27
İngilis h ərbçiləri t o r ə f in d ə n yerli v ə tən d a şların döyülməsi
hallart da o lm u şd u . Bakt k ə ndləri sakinlərindon do yerli
əhaliinin
ingilis
o sk ərlə ri
tə rə fin d o n
qarot
edilmosi,
o n la rd a n pul v ə ə rzaqlarının zorla altnmast h aq q tn d a
şikayotlər
daxil
o lu rd u .
İngilislərin
saymamazlığt
o
dərəcə y o ça tm ış d ı ki, o n la r h o tta Xarici işlər Nazirliyinin
ünvantna daxil olan diplom atik m oktubları da açırdılar.28
Siyasi vəziyyət h ə d d ə n ziyadə m ürokkəb idi. X ırd a
burjua p a rtiy a la rı liderlərinin rəhbərlik etdikləri Bakı
fəhlo k o n fra n sı (B F K ) yeni təşkil olunm uş h ö kum ət
üçün ciddi m ü x a lifə tə çevrilmişdi. 1918-ci il dekabrın
18-də B F K öz iclasında siyasi toləblər təqdim e tm ə k lə
tu tu la n la rın
a z ad
edilməsi,
m ətb u at
h ə m k a rla r
ittifaqları, ytğıncaq azadltğının b ə r q ə r a r edilmosi haçj-
q tnda və s. t ə ’til ke ç irm ə k b a r ə d o q ə r a r qəbul etdi.~l)
1918-ci
d e k a b rın
24-də B FK -nın
rohbərliyi
altında
t ə ’til b aşlan d t. T ə ’tilin gedişində menşevik Çurayevin
sədrliyi ilə B F K -n ın xüsusi iclast keçirildi. H ökum oti
t a n ım a m a q m ö v q e y in d ə du ra n xtrda burjua partiyalaıının
liderləri
k o n fr a n sın
qərartnı
ingilis
kom andanlığtna
gö n d ərd ilə r. B F K ingilis kom an d an lığ ın d an təlob edirdi
ki, kollektiv m ü q av ilən in borpası üçün sənayeçilərin vo
fohlə
k o n fra n s la rın ın
nü m ay ən d ə lo rin d ən
ibarot
saziş
komissiyast y a r a ts ın la r. İclasda iştirak ed ə n M .Rəsulzado
B FK lid erlərin in bu cü r fəaliyyətlori ilo əlaq ə d ar koskin
e ’tirazını bildirdi. O , xüsusilə qeyd ctdi ki, bu cür ciddi
m əsələlərin h ə llin d ə ingilis kom andanlığtm deyil, parla-
m e n tə a r x a la n a n q a n u n i A zərbaycan hökum ətini yegano
səlahiyyətli o r q a n saytr.30
1918-cı ilin üçgü n lü k dek a b r t ə ’tili Bakı fohlolərinin
qoləbosi
ilə q u r t a r d ı . T ə ’til fə h lə kütlələri arasında
bolşevik n ü fu z u n u n q ü vvətlənm əsindən olavo həm do
onu göstordi ki, ingilis kom andanlığı indiyədok
Bakı
p r o le ta ria tm ın qüvvəsi h a q q ın d a tam təsəvvüro malik
deyilmiş.
İndi
ingilis
kom andanlığı
onun
mübarizo
qabiliyyətini n ə z ə r ə alaraq d a h a ehtiyatlı olm ağa vo
onun tə lə b lə r in ə d a h a diqqətlo yana şm a ğa başladt. İngilis
Dostları ilə paylaş: |