m ünasibotlorinin
inkişafı
kimi
sociyyolondirmok
olar.
1917-ci ildo kondli sc k to ru n u n sosial stru k tu ru aşağıdakı
kimi idi: yoxsul to s o rrü fa tla rı - 54,4%, ortab a b lar - 34%,
q o lçom aqlar - 6% .2 Mülkiyyot fo rm a la rın d an dövlot vo
m iilkodar
to rp a q
sahibliyi
üstünlük
toşkil
cdirdi.
M ü lkodarların m ülkiyyotindo 29,6%, dövlotin payında iso
68,8%
to rp aq
olduğu
lıalda, bütün
kond
tosorrüfatı
sahosinin yalnız 1,8%-i kondliloro moxsus idi.3 Torpaqsız
vo
aztorpaqlı
kondlilor
m ü lk o d arlard an
torpaq
icaro
ctmoyo vo ya m u zd u r kimi işlomoyo mocbur idilor.
İcaro Azorbaycanın
bütün qozalarında to rp a q d a n adi
istifado forması idi.4 M ü lk o d ar toso rrü fatla rın d a muzdlu
om okdon gcniş istifado o lu n u rd u .5 İslahatların kcçiril-
moyo başlandığı dövrdo A zorbaycanda torpaq mülkiyyoti
form alarının
qısa
x araktcristikası
bundan
ibarot
idi.
İslahatların osas özoyini mohz kondliyo to rp aq vcrmok"(>
moqsodi güdon a q r a r islahat toşkil ctmoli idi.
IIolo Z aq a fq az iy a Scyminin foaliyyoti zam anı, bolşc-
viklorin Q a fq a z cobhosindo foallaşdığı günlordo, bolşc-
vizm m o d dahlarının d c m a q o q ş ü arla rd an bohrolondiyi bir
dövrdo Q a fq az d cm okratiyası populist bolşcvik şüarlarına
qarşı to’cili o la ra q öz şüarlarım iroli sürmoyo, o dövrün
inqilabi coşqunluq toloblorino cavab vcro bilocok aqrar
tczislorini üm um i şokildo yazmağa m ocbur oldu.Bu iş
"torpaq layihosi" dcyilon bir sonodin müolliflori torofindon
ycrino yctirildi vo 1918-ci il m artın 7-do Zaqafqaziya
t Scymi torofindon tosdiq cdildi.7
Bu
q a n u n u n
qcyri-mükommolliyi, Q afqaz dövlotlori
miistoqilliklorini
c ’lan
cdondon
dorhal özünü
büruzo
vcrdi.
A zorbaycan
hökum oti
başa
düşürdü
ki,
bu
"qanunla" kütlo a r a sın a çıxmaq miimkün dcyil vo dövlotin
hoyatı m a ra q la rın a ca vab vcro bilocok d a h a ciddi sonod
lazımdır.
M ohz
b una
göro
do
F.Xoyskinin
birinci
hökum öti holo 1918-ci il iyunun 22-do Scymin aqrar
q a n u n u n şortlorinin A zorbaycan Cüm huriyyotinin orazi-
sino şamil cdilmomosi h aq q ın d a form an vcrmişdi. Iləmin
dck retin icra hissosindo dcyilirdi: l.Z a q a fq a z iy a Scyminin
qobul ctdiyi to rp a q islahatı h aq q ın d a qan u n u n icrası
Müossislor Moclisi ça ğ ırılana qodor dayandırılsın; 2,İn-
diyədok
h əm
xüsusi,
həm
do
dövlət
torpaqlarının
tutulm ası
halları
a r a d a n
qald m lsın ;
3.Torpaq
pulu
ödənişləri
h a q q ın d a
m o’ruzə
təqdim
cdilsin; 4.Yaxın
m ü d d o td ə to rp a q kom itolorinin yenidon qurulm ası və
ya loğv edilm osi h a q q ın d a m ə ’ruzo toqdim edilsin.8
Z a q a fq a z iy a a q r a r q a n u n u n u n ləğv olunması ilə yanaşı
Bakı X alq
K om issarları Sovetinin bu vaxtadək Bakı
q uberniyasına aid edilon to rp a q h aq q ın d a d ekreti do
loğv cdildi.9
Ü çüncü h ö k u m o t k a binetinin form alaşm asından sonra
ilk çıxışında baş nazir F. Xoyskinin millotin torəqqisi
üçün siyasi vo to sərrü fat sorbəstliyinin zoruriliyini qcyd
etm əsi dövlotin ictimai təroqqini a q r a r mosolənin uğurla
holl
cdilm əsi
ilo
bilavasitə
bağlandığını
sübut
edir.
Z ə h m o tk e ş lə r in m onafcyinin to ’min edilməsi boyanatda
xüsusi ycr t u t d u . "Kəndli və fəhlo ünsürlərinin to’m inatı
qayğısı h ö k u m o tin on başlıca vəzifosi olmalıdır... T o rp a q
kondliyo havayı verilm olidir".10 Lakin, m o ’hım oldu ki,
belə sosial islahatın istiqam otini nozərdo tu tm a q , müvafiq
q anunvcriciliyin qobul edilm əsindon dah a asan imiş.
Bu sa h o d ə , cüzi za m a n forqilə, iki istiqam otdə -
p a rla m cn t komissiyası çorçivosindo və hökum ot səviyyə-
sindo iş ged ird i.
T o rp a q islahatı h a q q ın d a q a n u n layihəsinin hazırlan*
ması
ilo
ə l a q ə d a r
o laraq
1919-cu
il
fcvralın
4-do
m en şcv ik -h ü m m ətçi
Səmod
bəy
Ağamalıoğlu
başda
olm aqla m üxtolif siyasi fraksiyalarının nüm ayondolərindən
olan 9 n ə f o rd o n
ibarot
p a r la m c n t a q r a r komissiyası
yaradıldı. O n l a r d a n d ö rd ü m üsavatçı - M ustafa M ah-
mudov, M o m m ə d boy Şeyxzamanov, M urtuz A x undz adə
vo
N ə rim a n
boy
Norim anboyov,
qalanları-ittihadçı
B əhram
bəy
Vəzirov,
sosialist
blokundan
İrzaboy
Q araşarov, " Ə hrar"da n Macı Ilü scy n Əfondiyev, "Daş-
naksütyun"dan A rşa k Malxazyan, "Rus-slavyan comiyyə-
ti"ndən V in o q ra d o v id i.11 Komissiyanın rə n g arə n g siyasi
tərki'ui q a n u n layihosini lap əvvəldən müvəffəqiyyətsizliyə
m ə h k u m etm işdi, çünki m ə ’lum olduğu kimi, y uxanda
adları çəkilon partiy a la rın
a q r a r m əsələ üzrə yekd.,
nöqteyi-nozəri yox idi. O n a görə d ə layihənin alternativ
v a ria n tın a m alik o lm ayan komissiya, Seymin 1918-ci i!
m a rtın 7-də qobul o lu n m u ş a q r a r q a n u m m osaslart ilə
kifayətlənm əli
olm uşdu.
H ə m d ə
komissiyanın
sədri
S .A ğam alıoğlu vaxtı ilə Seym v a ria n tın m tə rtib olunma-
sında iştirak etm işdi. G ö rü n ü r , bu s əbəbdən yeni layihə,
əvvəlcə
qeyd
o lu n d u ğ u
kimi d ö v rü n
tələb in ə
cavab
verm əyib A z ärb ay c an h ö k u m ə ti tə rə fin d ə n im tina edilən
Z a q se y m layihəsinin k ö h n ə m od elin ə bənzəyirdi. Komis-
siya
üzvləri
a r a s m d a
o n u n işini
ləngidən
sonsuz
m ü z a k irə lə r k ə n d d ə vəziyyətin kəskinləşm əsi ilə paralel
aparılırdı. O dövrün k ütləvi inform asiya vasitələrində
vaxtaşırı
kən d lilərin
to rp a q la rı özbaşına zəbt etməsi,
m ü lk ə d a r m a lik a n ə lə ıin i talan etm əsi, qiyam lar etməsi
fa k tla rın a t ə s a d ü f edilirdi.
B ütü n b u n la r p a r la m e n t d ə olduğu kimi, bütövlükdə
ö lk ə d ə d ə vəziyyəti kəskin ləşd irir və h ö k u m ə t böhran-
ların a səbəb o lu rd u . Q a n u n layihəsinin müvəffəqiyyət-
sizliyə m ə h k u m olm ası, artıq p a r la m e n t komissiyasının
1919-cu il 23 ap rel tarixli iclasında a q r a r komissiya
üzvlərinin layihənin m ü h ü m b ə n d lə rin d ə n birini rnüzakirə
etm əy ə
c o h d
g ö s tə rd ik lə ri
z a m a n
aydın
olmuşdur.
Komissiya gü n d əliy ə m ü lk ə d a r, xüsusi sahibkar və digər
to rp a q la rın m ü sa d irə si v ə ya ləğv edilməsi məsələsini
qoym uşdu. M ü x tə lif p a rtiy a o rq a n la rın ın iclasda iştirak
ed ə n
n ü m a y ə n d ə lə ri
e lə
o
a n d a c a
bir-birinə
qarşı
anlaşılm azlıq
v ə
e ’tim a d sız h q
atm o sferi
yaratdılar.
"İttihad"
fraksiyası
a d ın d a n
çıxış
e d ə n
B əhram boy
Vəzirov qeyd
e td i ki, o n u n fraksiyası m ü lk əd ar və
xüsusi sa h ib k a r to r p a q l a r ı n ın pulla satın almmasını israr
edir. B itə rə f lə rin bir q ru p u d a ittih ad ç ıla ra qoşuldu.
O nların fraksiyasının
n ü m a y ə n d ə si, to rp a q sahiblərinə
dəyən m addi z ə rə r i ö d ə m ə k m əq səd i ilə xüsusi fondun
yaradılması zəruriliyini
qeyd
etd i. M üsavatçıların sol
cinahı
b itə r ə f l ə r in
torpağı
satın
alm aq
h aqqındakı
ideyalarını
m ü d a f i ə
e d ə rə k
bildirdilər
ki,
m üsadirə
m əsələsi t o r p a q s ahiblərinin ciddi e ’tiraz m a səbəb olacaq
və bu da öz növ b əsin d ə a q r a r ak ty o ru n dağılmasını
stim ullaşdıra bilər. "Müsavatın" sol cinahının nüm ayəndəsi
M u s ta fa M a h m u d o v p artiy a yoldaşına sübut e tm ə k istədi
ki, o g ö r ü n ü r partiy a n ın p ro q ra m ı ilə kifayət q ə d ə r
yaxşı tanış deyil v ə o r a d a heç bir to rp a q pulu h a qqında
söhbət g e tm ir. Sosialist bloku v ə hü m m ətçi m enşeviklərin
platfo rm a sı bir idi, t o r p a q m ü sa d irə edilməli və ödəncsiz
o lara q o n u n h əqiqi sah ib lərin ə - k ə n d lilərə verilməli
idi. U z u n m ü z a k i r ə l ə r d ə n so n ra sosialistlərin xeyrinə
n ə tic ə lə n ə n 12 səsv e rm ə k eçirilm əsinə baxm ayaraq, üm u-
miyyətlə p a r la m e n t iclasınm bu q ə r a rı layihənin sonrakı
taleyinə h e ç bir t ə ’sir göstərm əm işdir.
1919-cu
il
a v q u stu n
sonu-sentyabrm
əvvəllərində
nəh a y ə t
t o r p a q
komissiyası
layihə
ü z ə ıin d ə
işini
ta m a m la d ı. L ay ih ə n in əsas tezisləri a şa ğıda kıla rdan ibarət
idi: 1) re sp u b lik a ərazisindəki b ü tü n t o rp a q la r dövlətin
mülkiyyətidir; 2) to rp a q əvəzsiz o la ra q dövlətin ixtiyarına
keçir; 3) əvvəlki m ü lklə rinin müəyyən hissəsi aşağıdakı
n o rm a la r ü z r ə əsas sah ib k arla ra onların istifadəsi üçün
saxlamlır: 1-ci k a te q o r iy a to rp a q la r - 7 desyatin (bağlar
və
be c ə rilə n
to rp a q la r), 2-ci
k ateqoriya
torpaqlar-15
d esy a tin d ə n
29
d e s y a tin ə d ə k
(əkin
yeriəri);
3-cü
k a te q o riy a - 40 d es y a tin d ə n 50 d esya tinə dək (otaqlar).
B ütün
q a la n
to rp a q la r
dövlət
to rp a q
fonduna jiaxil
edilir. T o r p a q h a q q ı n d a q a n u n u n sol v ariantı Azərbaycan
M üəssislər M əclisi t ə rə fin d ə n təsdiq olunm alı idi.
L akin
layihə
o lduğu
şəkildə
d ə
havadan
asılı
vəziyyətdə qaldı. Y a lnız 1919-cu il oktyabrın 2-də həm in
layihə
m ü z a k i r ə
ü çü n
p a rla m e n tin
81-ci
iclasının
gündəliyinə
çıxarıldı.
L akin
özünün
qan u n
layihəsi
v ariantını
h azırlam ış
Z ir a ə t
nazirinin
müavini
H .
Sultanovun tələb i ilə o n a baxılması dayandırıldı. O, qeyd
etm işdi
ki,
"torpaq
məsələsi"
kimi
m ü rək k ə b
bir
m əsələnin
b ü tü n
v ü s ’əti
ilə
p a r la m e n t
qarşısında
q o y ulm asından ö trü , Z i r a ə t Nazirİiyi to rp a q komissiya-
Dostları ilə paylaş: |