m iiddotdo bu mosoloni holl ctsin vo kondlilorin tolobini
27
ycrino yetirsin".
Beloliklo,
p a r la m e n t
komissiyası
torpağın
ovozsiz
o laraq
alınm ası
şüarı
israrında
davam
edirdi.
Bu
layihonin p a r la m c n t o toqdim olunm ası tooccüb doğurmur.
Ölkodo voziyyot gorginloşmişdi. H ök u m o t holo do aqrar
q a n u n u n m üzakirosino başlam am ışdı. B ununla belo, bu
hodsiz longimoni tokco p artiy a la r a rasın d a gedon koskin
siyasi m übarizo ilo, bütövlükdo, ölkonin ağır iqtisadi
voziyyoti ilo izah e tm ok olmaz, horçond bu amillor do
osaslı idi. Nozoro alm aq lazımdır ki, bu mosolo hoddon
ziyado m ü ro k k o b m osolodir. IIolo "Müsavat" partiyasının
II q u ru ltay ın m keçirildiyi dövrdo, partiyanın rohborliyi
öz partiya funksioncrlori torofindon koskin tonqid edildiyi
vaxtda partiyanın lideri M .Rosulzado çox haqlı olaraq
göstormişdi ki, bu mosolodo toloskonlik, eloco do onu
hoddon ziyado u z a tm a q eyni dorocodo monfi noticoloro
gotirib çıxara bilor.28 P artiya qurultayı a q r a r mosoloyo
to k ra r
baxaraq,
o n u n
a q r a r
komissiyada
müzakiroyo
qoyulması h a q q ın d a q o tn a m o çıxarsa da, oslindo bu icra
o lunm adı. Yalnız, 1920-ci il fevralın 16-da parlam entin
növboti
123-cü
iclasında
"Müsavat"
fraksiyası
öz
partiyasırıa
a q r a r
mosolo
üzro q u ru ltay d a
boyonilmiş
qan u n layihosini toqdim ctdi.
"Müsavat"
partiyasının
qan u n
layihosi
do
xüsusi
sahibkar to rp a q la rın ın ovozsiz o lara q alınıb dövlot lorpaq
fo n d u n a
vcrilmosini
nozordo
tu tu rd u .
Lakin burada
göstorilirdi
ki,
s ahibkarla rın
mülkiyyotindo
bağ
vo
hoyotlor
do
daxil
olm aqla,
25-75
desyatin torpaq
saxlanılır; şohor y crlorindo iso on u n sahosi, bccorilon
bitkilorin
xüsusiyyotindon vo eloco do ohalinin torpağa
olan
c h tiy ac ın d a n
asılı
o laraq
5
desyatindon
71,5
dcsyatinodok m o h d u d laşd ırılır.29
T o rp a q la rın alınm ası, özolloşdirilmosi mosolosino ch-
tiyatlı m ünasibot ta m a m ilo düzgün idi. Çünki torpaqların
ovozini ovozsiz m üsadirosi mosolosi dü şü n ü lm ü ş müna-
sibot tolob cdon çox m ü ro k k o b bir mosolo idi. U nutm aq
olmaz ki, "xüsusi t o r p a q sahiblori" m ofhum u arxasında
konkret fiziki şoxslor d u ru r d u vo onların taleyi hökum oti
m a ra q la n d ırm a y a
bilmozdi.
H ö k u m o tin
proqram ı
o
dorocodo
çevik
q u ru lm a lı
idi
ki,
comiyyotin
a q r a r
bölmodo b ü tü n toboqolorinin m arağını m aksim um ifado
edo bilsin.
Bu nöqteyi-nozordon, sonuncu (sayca d ö rd ü n c ü ) qan u n
layihosini o d ö v r ü çün olbotto ki, tam mükommol, d a h a
müasir vo sorfəli q a n u n layihosi hesab etm ok olar.
Göstorilon
q a n u n
layihosinin ciddi öyronilmoyo vo
m üzakiroyo
ehtiyacı
o ld u ğ u n d a n ,
p a rla m en t
a q r a r
komissiyaya toklif etm işd ir ki, 10 gün m üddotindo onu
m üzakiro ets in .30 A m m a a q r a r komissiyanın bu dövrdo
foaliyyoti ta m a m ilo somorosiz idi. Il ö k u m o t böhranları
ilo o laq o d ar o la ra q bu komissiyanın üzvlori artıq xcyli
vaxt idi ki, bir yero yığışmırdılar vo buna göro do
o n u n doyişilm əz sodri A ğam alıoğlu komissiyanın işini
borpa
e tm o k
moqsodilo on u n
torkibindo
olbotto
ki,
sosialistlordon
ibarot yeni
üzvlorin colb cdilmosi
ilo
doyişikliklor aparılıb m öhkom londirilm osini toklif
ctmiş-
dir. L akin p a r la m e n t o n u n toklifini qobul ctmodi, hotta
a q r a r kom issiyanın "Müsavat" partiyasının qanun layiho-
sini
m ü zak iro
etdiyi
birinci
iş
g ü n ü n d o
Şofi
boy
R üstom boyov
("M üsavat" p a rtiy a sın d a n )31
komissiyanın
sodrinin m üavini seçildi. Ə lbotto bu addım komissiyada
m ü savatçıların
m övqeyini güclondirdi.
Ağam alıoğlunun
komissiyadakı siyasi qüvvolorin tarazlığını pozmaq cohdi
vo Nazirliyin layihosinin to k r a r m üzakirosino qayıtm aq
toklifi u ğ u r q a z a n m a d ı vo "Müsavat"ın layihosi komis-
siyanın işlok osası kimi saxlanıldı.32 Komissiyanm işlori
A zorbaycana
g ünəş
şüaları
ovozino
şim aldan
q ara
buludlar go tirən yaza qodor uzandı. Bu, praktiki olaraq,
iqtisadiyyat
sahosindoki
işlori
dayandırdı.
Beloliklo,
mövcud a q r a r q a n u n layihəlori v a ria n tla rın d a n heç biri
qan u n
sta tu s u
alm a d ı.
H ə rç o n d ,
a q r a r
bölmodoki
du rğ u n lu q bilavasitə A zorbaycan X alq C üm huriyyotinin
sü q u tu n a sobəb o lam am ışdı, a m m a , eyni z a m a n d a, o,
ölko
iqtisadiyyatındakı böhranlı
hadisələrin hamısında
əsas k a ta liz a to r la rd a n biri olm uşdur.
Dövlotin maliyyə vəziyyəti də çox ağır idi. Siyasi
sabitsizliyin, işsizliyin, m an atın dəyərinin aşağı düşməsi
ölkə
əhalisinin
h ö k u m o tə
inamsızlığını
artırdı.
Bu
m ə s’uliyyətin bir hissəsi həm d ə p a r e la m e n tin üzərinə
d ü şürdü. O isə iqtisadi m ə sə lə lə rə deyil, əksinə olaraq,
sırf siyasi m ə s ə lə lə rə qapılmışdı. P a rla m e n t yalnız 4
aylıq işdən so n ra dağılm ış iqtisadiyyatı b ərpa etmok
m əqsədi
ilə
bir
sıra
q anunverici
aktlarını
həyata
keçirm əyo başladı. Bu a k t l a r ilk növbədə kredit, vergi,
bank və g öm rük s a h ə lə rin ə aid idi.
D övlət vergi siyasətinin form a la şm asına yardım edon
q a n u n l a r p a k e ti h azırlanm ırdı. İlk vaxtlar bu sahədə iş
keçmiş
Rusiya
imperiyasının
müvafiq
qanunlarına
düzəlişlər və əlavə lər e d ilm ə k d ə m əhdudlaşırdı, sonralar
isə m üxtəlif verg ilə r h a q q m d a ayrı-ayrı qan u n layihələri
m ü z a k ir ə o lu n m u ş və qəbul edilmişdi. T ə ə ss ü f ki, bu
z a m a n p a r la m e n t başlıca o lara q o n ’ənəvi vergi sistemin-
dən istifadə e dirdi və xəzinənin ehtiyaclarım n ödənil-
m əsin d ə dolayı v ergilər-inhisar yığımları, k öm rük vergiləri
və
aksizlor
m ü h ü m
rol
oynayırdılar.
Bu
vergilər
z ə h m ə tk e ş lə rin ü zə rin d ə ağır bir yük idi. Bütün siyasi
p artiyalar, o c ü m lə d ə n "Müsavat", dolayı vergilərin ləğv
edilmosi v ə m ü tə rə q q i gəlir vergisinin tətbiq edilməsini
istəsələr də, h ö k u m ə t və p a rla m e n t olavo vəsait əldə
c tm ə k m əq səd i ilə tez-tez dolayı vergiləro üz tuturdular
1919-cu ilin əv və linə dək dövlətin gəliri 600 mln. manat
idi ki, b u n u n d a
400 mln. m an atı dolayı vergilorin,
xüsusilə də, n e f t m əhsullarının payına düşürdü.33 Ilamı
ağırlıq m ə rk ə z in in birbaşa verg ilə rə keçirilm əsi zəruriy-
yətini başa d ü şsə də, A zərb ay c an şəraitində, iqtisadiyyatın
əsas özəyini əkinçiliyin təşkil etdiyi bir vəziyyotdə əhalini
m ü stəqil v e r g ilə rə cəlb e tm ə k çox çətin məsələ idi.
B u n u n üçün gəlirlərin yeni m inim um həddini müəyyən
e tm ə k , bütü n vergiyə cəlb e tm ə dərəcələrini nozərdon
keçirm ok lazım
idi. B ü d cə q a n u n u n
olmamasını da
n əz ə rə
a lm a q
lazım dır.
Bu
da
dövlot
smetasının
b ö lü şd ü rü lm əsin ə m ə n fi t ə ’sir göstərirdi. Vergi siyasə-
tindəki vəziyyət bir d ə onunla ağırlaşm ışdı ki, y e rlə rd ə
vergilərin t ə ’yin edilm əsi və yığılm asına m ə s ’ul o rq a n la r
yox idi, verg ilə ri q əz a rəisləri yığırdılar. Maliyyə Nazirliyi
n əz dində ki m ü v afiq vergi şö’bəsi obyektiv səbəblərə g ö rə
bütün vergi növlərini
və ölkənin bütü n ərazisini ə h a tə
ed ə bilm əm işdi. B u n a g ö rə də n ə q ə d ə r olacağı s m e ta d a
q a b a q c a d a n
d ü r ü s t
t ə ’yin
edilə
bilməyən
yığım
və
inhisarlar şö’bəsini t ə ’sis e tm ə k m əqsədəuyğun hesab
edildi.34 1919-cu il m a r t m 17-də p a rla m e n tin qəbul etdiyi
yeni
q a n u n
layihəsi
y e r lə rd ə vergi yığmaq
hüququ,
üzvləri z e m s tv o y ığ ıncaqlarında və icm ada seçilən gəlir
vergisi
üzrə q u b e rn iy a və q əz a id a rə lə rin ə verilirdi.
B u ndan əlavə, iyulun 16-da p a r la m e n t Maliyyə Nazirliyi
n ə z d in d ə v ergi m ü fə ttiş i vəzifəsini t ə ’sis etdi və ona
vergi i n s p e k to rla r ım n fəaliyyətinə n ə z a rə t e tm ə k və vergi
m ə n tə q ə lə rin i tə ftiş e tm ə k həv a lə o lundu.35 Oktyabrın
20-də "Maliyyə naziri y a n ın d a m üxtəlif vergilər qoyulması
üzrə ş ik a y ə tlə r ə b axan ali instinsiya olan Şura haqqm da"
dah a bir q a n u n q əbul o lundu. Q a n u n a görə, Şuraya
daimi
ü z v lə r d ə n
ə lav ə
m o h k ə m ə
v ə
p ro kurorluq
o rq a n la rın ın m ü v ə q q ə ti n ü m a y ə n d ə lə ri və vergi ödəyən-
lərin n ü m a y ə n d ə lə ri d ə daxil edilm işdilor.36
1919-cu ilin a p r e l in d ə s o n ra la r dövlət vergi siyasətinin
fo rm a la ş m a sın d a əsas rol oynam ış ən m üh ü m qanun da
Maliyyə N a zirliyində n daxil o lm uşdur. Q a n u n cəmi iki
b ən d d ə n i b a r ə t olsa d a on u n böyük əhomiyyəti v ar idi,
çünki ilk d ə f ə o l a r a q bu q a n u n la kapital vergisinin (o
"Ödəniş m ö h lə tin in b aşq a vax ta keçirilm əsi və tarif
dərəcə sin in
dəyişdirilm əsi h a q q ın d a qanun" adlanırdı)
m üstəqil verg ilə rin q əti t ə ’yin olunm uş vaxt vo tarif
dərəcƏİəri m üəy y ən edilirdi. K a p ita l vergisi h ə r 100
m a n a t 30 m a n a t o lm a q la ilin başlanğıcında ancaq fevralın
1-dən gec o lm a y a r a q ödənilirdi, gəlir vergisi isə ilin
sonunda, g əlirin həcm i ay dınlaşdıqdan sonra ödənilirdi.37
Q a n u n m ayın 15-də qəbul olundu, iyulun 23-də isə
p a r la m e n t öz q a n u n u ilə gəlirin yaşayış m inim um unun
Dostları ilə paylaş: |