İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

V  FƏSİL
AZƏRBAYCAN  S Ü LH   N Ü M A Y Ə N D Ə   HEY’ƏTİ 
PARİSDƏ
§  1.  Versalda  A li  Şura  tərəfindən 
Azərbaycanm  tanınması
A zorbaycan  C üm huriyyotinin  m üstoqii  yaşam asının  ilk
ili  inadlı  m übarizo  vo  ağır  sınaq larla  müşayiot  edilirdi. 
Il ö k u m o t  çoxsaylı  çotinliklorlo  bağlı  olan  daxili  prob- 
lemlori 
holl 
etm oyo  çalışdığı  bir  vaxtda  Azərbaycan 
diplom atları  P arisdo  toplanm ış  qalib  dövlotlor  tərəfindon 
ta n ın m a   vo  köm ok 
oldo  e tm o k   üçün  ağır  mübarizo 
ap a rırd ılar.  A zorbaycan  p arla m en ti  Paris  sülh  konfran- 
sında  iştirak  ctm ok  üçün  aşağıdakı  torkibdə:  Ə.Topçu- 
başov-sodr, 
M .I IJ Ia c ın s k i- s o d rin  
müavini, 
nümayorıdə 
hey’otinin 
üzvlori 
- 
Ə.A.Şeyxülislamov, 
Ə.Ağayev  vo 
m üşavirlor 
M .M oIıorrom ov  və 
C .H acıboyovdan 
ibarot 
nüm ayondo  h c y ’otini  tosdiq  c td i.1  "Avropa  və  A m erikanın 
sivil  dövlotlorinin  ictimai  fikrini  bu  ölkolorin  işgüzar 
dairolorilo  ticarot  olaqolori  yarad ılm a sın a  on  çox  kömok 
edon  istiqam oto  hazırlam aq"  üçün  n ü m ay ən d o   hcy’ətino 
olavo  solahiyyotlor  vcrilm işdi.2  1919-cu  il  yanvarın  18-do 
A zorbaycan  h ey ’oti  İstam bula  yola  düşdü.  B urada  onlar
1919-cu 
il  yanvarın 
20-do  Pariso  getm ok  üçün  viza 
almalı 
idilor. 
İstam bula 
goldikdon 
sonra 
nümayondo 
hcy’oti  1919-cu  ilin  aprclino  q ə d ə r  b u ra d a  qalmalı  oldu, 
çünki  m ü tto fiq   k o m a ndanlığı  azorbaycanhların  Paris  sülh 
k o n fra n s ın d a  
iştirakına 
m an c 
olm aq 
üçün 
bütün 
vasitoloro  ol  atırdı.
İngilto rə-F ra n sa  k o m andanlığının  nüm ayəndoləri  A zər- 
baycan  nüm ayondo  h c y ’otinin  üzvü  Ə h m ə d   boy  Ağayevi
"utopizm ə 
q a p ılm a q d a , 
m o tb u a ld a  
vo 
p arla m en td o  
A n t a n ta y a   qarşı  çıxışlarda"  vo  s.  ittiham   edorok  həbso
aldılar.3 
A z ə rb a y c a n  
n ü m ayondo 
hey ’otinin 
başçısı
Ə iim ordan  boy  T o p ç u b a şo v u n   Ə.Ağayevi  azad  etm ək
üçün  göstərdiyi  b ü tü n   səylor  noticəsiz  qaldı.  H ə tt a   Bakı 
vo  o n u n   ra y onla rının  g e n e ra l  q u b e rn a to ru   Tom sonun
Ə .Ağayevin 
ad ın a  
verdiyi 
e ’tibarnam o 
do  nozoro
alınm adı.
N iim ayondə  h e y ’otinin  başçısı  Ə lim ordan  boy  Topçu- 
başovun  İ s ta m b u ld a n   göndordiyi  m o’lum atla r  onun  Pariso 
getm əyo  viza  a lm a q   üçün  böyük  om ək 
sərf  etdiyini
sübut 
e dirdi. 
Y alnız 
mayın  o rta la rın d a  
Azorbaycan
diplom atları 
F ra n s a y a  
golo 
bildilər, 
bu 
da  onların
qarşısında  d u ra n   m əsololorin  hollino  kömoyi  to’min  etm ok 
üçün  lazımi  hazırlıq  işlori  görmoyo  imkan  vermodi.
Lakin 
artıq  
1919-cu 
il 
mayın 
28-do 
Azorbaycan 
nüm ayondo  h ey ’oti  ABŞ  prezidenti  V.Vilsonla  görüşo 
bildi.  G ö rü ş ü n   nəticolori  çox  da  ümidverici  deyildi.  ABŞ 
p rezidenti 
qeyd 
etd i 
ki, 
dünyam n 
kiçik 
oraziləro 
p a rçalan m a sın ı  sülh 
k onfransı  istomir  vo  Azorbaycan 
mosoləsino  Rusiya  məsəlosi  holl  o lu n d u q d a n   sonra  baxıla 
bilor.  Eyni  z a m a n d a   V.  Vilson  Azorbaycan  niimayondə 
hey’ətini  omin  edirdi  ki,  "...  bundan  sonra  Azorbaycan 
xalqı  öz  azadlıq  vo  müstoqilliyini  qoruyub  saxlamaq  kimi 
m üqoddos 
işindo 
böyük 
A m erik a n ın  
kömoyini 
vo 
yardım ını  alac aq d ır".4  O,  azorbaycanlılara  conubi  Q afqaz 
xalqları 
konfe d era siy a sı 
ideyasını 
m üzakiro 
etmoyi 
moslohot 
gördü, 
Millətlor 
comiyyotinin 
himayosino 
verilocok  ölko  kimi  konfederasiya  böyük  dövlotlordən 
birinin  himayoçiliyinə  ümid  cdo  biloıdi.5
A zorbaycan  nüm ayondo  hey’otinin  başçısı  Ə.Topçuba- 
şov  P aris  sülh  kon fran sın a  toqdim  edilmiş  m em o ra n d u - 
mun  surotini  ABŞ  prezidenti  Vilsona  toqdim  ctdi.  Sonəd 
aşağıdakı  3  m a d d ə d ə n   ibarot  idi:
1.  Xüsusi  xoritoli  voroqodo  sorhodlori  göstorilm əklə 
Q a fq az  A zorbaycanının  müstoqilliyino  dair  m em orandum ;
2.  İqtisadi  xorito  ilo  birlikdo  Azorbaycanın  iqtisadi 
voziyyoti  vo  maliyyosino  dair  m em o ra n d u m ;

---

3. 
E t n o q r a f i k  
x ə r itə  
və 
d ia q r a m la r la  
birlikdə 
A z ə rb a y c a n   əh a lisinin  etn ik   tə rk ib in ə   d a ir  m e m o ra n d u m .6
Paris  k o n fr a n s ın ın   iştirak çıların ı  re sp u b lik ad a k ı  siyasi 
vəziyyətlə 
ta n ış  
e t m ə k  
ü çü n   A z ə rb a y c a n  
nüm ayəndə 
h e y ’əti  böyük  işlər  g ö rü r d ü .  M ə s ə lə n ,  1919-cu  il  mayın 
23-ü 
və 
28-də 
İ n g i l tə r ə  
n ü m a y ə n d ə s i 
A .M allet 
və 
A m e r ik a   n ü m a y ə n d ə s i  Q .M o r q e n t a u   ilə  g ö rü şlə r  keçiril- 
mişdi.
P aris 
sülh 
k o n f r a n s m d a  
k eç m iş  R usiya 
imperiyası 
ərazisin d ə  y a r a n m ış   b ü t ü n   m ü stə q il  d ö vlətlərin  nüma- 
y ə n d ə lə ri  iştiräk   e d ird ilə r .  Bu  k o n fra n sın   ged işin d ə  onlar 
g ö rü şlər 
k e ç ir ir 
v ə  
öz 
m ü şa h id ə lə r i 
b a r ə d ə  
fikir 
m übadiləsi  a p a rırd ıla r.  B ə ’zi  m ə s ə l ə lə r   ü z r ə   o n lar  eyni 
tə lə b lə r lə   çıxış  e d ird ilə r.
1919-cu  il  iy unun  13-də  V .  Vilson,  Lloyd-C orc,  B. 
K lem anso,  V .  O rla n d o   v ə   b a r o n   M a k in o n u n   imzası  ilə 
Rusiya  ə ra z isin d ə   a d m ira l  K o lç a k ın   ali  hakim iyyətinin 
qism ən  ta n ın m a s ın a   d a ir  s ə n ə d   d ə r c   o lu n d u .  B ununla 
ə l a q ə d a r   o l a r a q   A z ərb a y c a n ,  G ü rc ü s ta n ,  Latviya,  Esto- 
niya,  Şimali  Q a fq a z ,  B elorusiya  v ə   U k r a y n a   nüm ayən- 
dələri  1919-cu  il  iy unun  13-də  P aris  k o n fran sın ın   sədrinə 
e ’tiraz  no tası  tə q d im   e td ilə r.7
P a risd ə   A z ə rb a y c a n   n ü m a y ə n d ə   h e y ’əti  İr a n la   m üna- 
sibətlər  m əsələ si  ü z r ə   xeyli  iş  g ö rd ü .  M ə ’lum  olduğu 
kimi,  A z ə rb a y c a n   X a lq   C ü m h u riy y əti  y a r a n d ıq d a n   sonra 
İra n   A z ə rb a y c a n a   q arşı  ərazi  iddiaları  irəli  s ü rü r  və 
o n u n   İr a n   d ö v lə tin ə   birləşdirilm əsini  tə lə b   edirdi.
1919-cu 
il  a v q u s tu n  
19-da  L o n d o n d a  
İn giltərə -İra n 
m üqaviləsi  b a ğ la n d ıq d a n   so n ra   İr a n   A z ə rb a y c a n a   qarşı 
ərazi  id d ia la rın d a n   əl  çə k d i.  1919-cu  il  noyabrın  1-də 
P a risd ə  
A z ə rb a y c a n la  
İra n  
a r a s ın d a  
A zərbaycanın 
m üstəqilliyinin  ta n m m a s ı  h a q q ın d a   m ü q av ilə  bağlandı  və 
iki  ölkə  a r a s ın d a   d ip lo m a tik   m ü n a s ib ə tlə r  y aradılm asına 
d air  razılıq  ə ld ə   edildi.8  Bu  m ü q av ilən in  
bağlanm ası 
beynəlxalq  s ə h n ə d ə   A z ə rb a y c a n   diplom atiyasının  böyük 
qələbəsi  idi.
L akin 
A z ə rb a y c a n  
n ü m a y ə n d ə   h e y ’ətinin,  h əm çinin 
digər  yeni  y a r a n m ış   dö v lətlərin   n ü m a y ə n d ə   hey’ətlərinin
fəaliyyəti  o n u n l a   m ü rə k k ə b lə ş ird i  ki,  P aris  sülh  konf- 
ra n sın d a   bu  d ö v lə tlə rin   m üstəqilliyinin  tanınm ası  m əsələsi 
aç ıq -aşk ar  ləngidilirdi.  Bu  m əsələ n in   m üzakirəsi  konf- 
ransın 
g ü n d ə liy in d ə  
d u r a n  
"Rusiya 
məsələsi" 
ilə 
əla q ə lə n d irilird i.  B u  d a   beynəlxalq  h ü q u q u n   subyektləri 
kimi 
t a n m m a s m ı  
şübhə 
a ltın d a 
qoyurdu.  1919-cu 
il 
o k t y a b n n   8-də  A z ə rb a y c a n ,  G ü rc ü sta n ,  Latviya,  Litva, 
E stoniya 
m ü s tə q il 
respublikalarının, 
Şimali 
Q a fq az 
dağlıları  v ə   U k r a y n a n m   nü m ay ən d ə ləri  1919-cu  il  7  iyul 
tarixli  b irg ə   b ə y a n n a m ə y ə   əlavə  olara q  sülh  konfransının 
sədri  K le m a n s o y a   m ə k tu b   g ö n dərdilə r.  M ə k tu b d a   bu 
re s p u b ü k a l a r a   m ü n a s i b ə td ə   böyük  dövlətlərin  mövqeyi 
kəskin  şə k ild ə   pislənilirdi.  K eçm iş  Rusiya  imperiyası 
ərazisində  y a r a n m ış   siyasi  vəziyyətə  to xunan  m ə k tu b d a  
göstərilirdi  ki,  b u r a d a   bir  t ə r ə f d ə n   "...  R usiya  bolşevikləri 
p r o le ta ria t  v ə   k o m m u n iz m   d ik ta tu ra sı  y a r a tm a ğ a   çalışır, 
R usiyanın  irticaçı  dairə ləri  isə  h əm in  ərazidə  özünün 
hərbi  d i k t a tu r a s ı n ı   q u rm a ğ a   v ə   xalqları  əsa rət  altm a 
a lm a q la   k eç m iş  R usiyanı  b ə r p a   etm əy ə  cə h d   göstərirlər".9
Y u x a rıd a   g ö s tə rilə n   d ö vlətlərin  n ü m a y ə n d ə   hey ’ətləri 
onların   beynəlxalq  h ü q u q u n   subyektləri  kimi  tam n m ası 
m əsələsinin 
həllini 
təxirə 
salm am ağı  xahiş 
edirdilər. 
M ü r a c i ə td ə   göstərilirdi  ki,  bu  m əsələ n in   həllini  qeyri- 
m üəyyən  vax ta  tə x irə   salınm ası  müstəqilliyə  can  atan 
xalqlar 
ü ç ü n  
ağ ır 
n ə tic ə lə r  v e r ə   bilər.  Klem ansoya 
g ö n d ərilə n   m ə k tu b d a   Ali  Ş uranın  m üzakirəsinə  təqdim  
edilən  iki  m ə sə lə :  "Birincisi  -  h ər  bir  respublika«ın 
m ü stəqil 
d övlət 
kimi 
t a m n m a s ı  və  ikincisi  -  ərazi, 
maliyyə,  iqtisadi  v ə   digər  m əsələ lə rin  dərhal  m üzakirə 
edilməsi"  m ə s ə lə lə ri  irəlf  s ü rü lü rd ü .10
Bolşevik 
tə h lü k ə s i 
n ə tic ə s in d ə  
Q a fq azd a 
yaranm ış 
vəziyyət  A n t a n t a   ö lkələrini  ciddi  şəkildə  d üşünm əyə  və 
real  p ra k tik i  a d d ım la r  a tm a ğ a   m əcb u r  etdi.  Qırmızı 
O r d u n u n   Q a fq a z a   tə c a v ü z ü n ü n   b ü tü n   Yaxm   və  O rta  
Şərqi  tə la t ü m ə   g ə t irm ə k lə   bolşevik  ideyalarının  İra n d a  
və  Y axın  Ş ə rq d ə   yayılm asına  k ö m ə k   edəcəyi  aydın  idi. 
B ununla  ə l a q ə d a r   o la ra q   A v ro p a n m   bir  çox  siyasətçiləri 
A z ərb ay c an   v ə   G ü r c ü s t a n m   Sovet  ekspansiyasına  qarşı

---