İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor
Yüklə 28,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
ed irlo r. L akin J .K a m b o n u n və F .K errin m a ’lumatları K le m a n s o n u q a n e e t m ə d i . Q o ra ra alındı ki, Azərbaycan vo G ü rc iis tan nü m ay ən d o lo rin in iştirakı ilo sabahkı iclası fe ld m a rşal Q .V ilson aparacaqdır'. Y a n v arın 17-do A z orbayca n nüm ayondolərinin yaşadığı "Klaric" m e h m a n x a n a s ın ın binasında Q.ViIsonun sədrliyi a lt ı n d a ad m ira l Bitti, İn g iltə rə X arici İşlər Naziriliyinin n ü m ay ən d o si R o b e ı t V a n s i t t a r t həm çinin Azorbaycan vo G ü rc ü s ta n n ü m a y ə n d o lo r in in iştirak ctdiyi müşaviro keçirildi. M üşavironin əsas m əq səd i bolşevik basqını tohlükəsi q arşısın d a q a l a n A z o rb ay ca n a vo G ü rc ü sta n a maddi k ö m o k göstorilmosi m osəlolorinin aydınlaşdırılması idi. B u n u n la belo iclasda Q a fq aza m üttə fiq qoşunların göndorilm osi mosolosi m üzakiro edilmodi. Yalnız hərbi s u rs a t vo orzaq m ohsulları göndorilm əsi çorçivəsində yard ım gö sto rm o k m əsolosinə toxunuldu. A dm iral Bittinin A z o rb ay ca n m x aric don k ö m ək o lm a d a n X əzər donizi sahillərini q o r u m a q ü çü n öz horbi-doniz qüvvəlorini y a r a d a bilmosi su alın a Ə .T opçubaşov m ənfi cavab verdi. 1920-ci il y an v a rın 19-da P aris sülh konfransı Ali Şurasının h ö k u m ə t başçılarının iştirakı ilo keçirilən iclasında C onubi Q a f q a z rcspublikaları problemi ətraflı m ü z a k ir ə cdildi. H o m in gün P aris sülh konfransında o d ö v rü n Lloyd-C orc, K lem anso, N itti, K am bon, Matei, K e rz o n , Ç örçill, Foş, Bitti, Vilson vo digər görkomli siyasotçiloıinin iştirakı ilo keçirilon iclasında Azərbaycan n ü m a yondolori tam h e y ’otdo iştirak edirdi. İclasda Ali Şııranın 10 y an v a r tarixli tapşırığına osasən ingilis niim ayondəlori to ro fin d o n tortib edilmiş memorandum c ’lan o h ındu. M e m o r a n d u m d a aşa ğıda kı toloblər nəzordo t u tu lu r d u : 1. A zorbaycan vo G ü r c ü s ta n ın tanınm ası (bu tədbir h o y ata keçirilm işdi), 2. Əvvollor D e n ik i n o verilmiş vo Potido olan silah vo sursatın A z o rb a y c a n , G ü rc ü s ta n vo Ermənistana vcrilmosi, 3. A zorbaycan vo G ü r c ü s ta n a olavo orzaq, maliyyə vo hərbi (silah vo g eyim ) yardım göstərilmosi, 4. B akının m ü d a fio s in ın m öhkəm ləndirilm osi üçün əlav ə təd b irlərin görülm osi. 5. X ə zo r s ahillərinin m üdafiosinin t ə ’min olunması, bolşevik o rd u s u n u n X o z ə r donizino vo X ozor donanm a- sına buraxılm am ası. D e nikin doniz donanm asının m üt- tə fiq lə rin üm um i istifadosino qaytarılm ası, m üm kün o lm a d ıq d a isə o n u n batırılm ası.20 İclasda m ü tto f iq lə rin horbi ek sp e rtlə ri a d ın d a n mo’ruzə ilə F e r d in a n d Foş çıxış etdi. C ənubi Q a fq a z rcspubli- k a la rın a n e c o k ö m ə k e tm o k vo bu köməyi hansı form ada g ö s tə rm ə k m əsələsi kəskin m übahisoləro sobob oldu. H o rbi e k s p e r t lə r h e y ’otinin başçısı m arşal Foş Q afqaza bir neço diviziya g ö n d ə rm ə y i zoruri hesab e td i. F erdinand F oşla h ə m r o ’y o lan feldm arşal Q.Vilson olavo etdi ki, B ritaniya d o n a n m a s ı X ə z o r d ə nizindo təşəbbüsü öz olino alm azsa, Q a fq azı s a x la m a q m ü m k ü n olm ayacaqdır. Hərbi nazir U . Çörçill Q .V ilso n u n fikrilo razılaşdı vo bildirdi ki, İn g ilto rə X ə z ə r d ən izin d o hökm ranlığı olo kcçirmozso Q a fq aza g ö n d ə r ilə n b ü tü n silahlar bolşcviklor tərofindən ələ kcçirilocokdir.21 H ərbi e k s p e r t lə r in təkliflorino qətiyyətlə e ’tiraz edon L loyd-C orc qeyd e td i ki, horbçilor siyasotdo heç no b aşa d ü ş m ü rlə r. "Əgor ordu g ö n d ə r m o d ə n Qafqazı saxlam aq m ü m k ü n deyilso vo göndorilon silahlar itiriləcəksə, dem əli, m ə n tiq ə osasən, köm okdon im tina etm ok lazım dır. "Horbçilorin qorarını m ohz bu mozmunda b aşa d ü şm o k gorokdir?" deyə, L loyd-C orc marşal Foşa m ü ra c iə tlə so ru şd u . M arşa l Foş iso h a q h olaraq hesab edirdi ki, yalnız q o ş u n göndorm oklo Q afqazı bolşevik b as q ın ın d an xilas c t m ə k olar.22 Beləliklə, K l e m a n s o və Çörçill Q a fq a z a bilavasitə qoşun g ö n d ə r m ə k t ə r ə f d a r ı o ld u q ları h a ld a Lloyd-Corc və Nitti kömoyi h ərb i sursat g ö n d ə rm ə k lo mohdudlaş- dırmağı n ə z ə r d ə t u t u r d u l a r . A z ərb ay c an və G ü r c ü s t a n a horbi y a rd ım göstərmoyin zəruriliyini qeyd e d ə n Lloyd-Corc, eyni zam anda, bu re s p u b lik a la r t ə r ə f i n d ə n y a r d ım ın səm ə rə li istifadə edilm əsi im k a n l a r ın ı a y d m la ş d ı r m a ğ a çalışırdı. O, əmin o lm aq istəyirdi ki, D e n ik i n ə g ö n d ə r ilm iş yardım kimi bu y a r d ım d a b o lşe v ik lə rin ə lin ə keçməyəcəkdir. A z ə rb a y c a n v ə G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r in ə müraciət e d ə n k o n f r a n s m s ə d r i J .K l e m a n s o o n l a r d a n ölkələri üçün h an sı t ə h l ü k ə n i n o ld u ğ u n u v ə L lo y d -C o rcu n qaldırdığı m ə sə lə ilə bağlı o l a r a q m ü t t ə f i q l ə r i n etdiyi yardımdan sə m ə rə li i s t if a d ə e d ə b ilm ə k im k a n la rın ı xəbər aldı.23 Bu s u a l la r a c a v a b a l m a q ü ç ü n Azərbaycan və G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r in i d i n lə m ə k q ə r a r a alındı. Əldə o lu n m u ş ra zılığ a g ö r ə h ə r iki n ü m a y ə n d ə h e y ’əti adından çıxış e d ə n İ.S e re te li G ü r c ü s t a n v ə Azərbaycanm m ü ttə f iq l ə r i n y a r d ım ı n a b ö yük e htiyac ı olduğunu bildirdi. K l e m a n s o n u n "Siz q o ş u n istəyirsinizm i?" sualına cavab o la ra q S e r e te li bild ird i ki, bu çox yaxşı olardı, çünki bolşeviklər g e c -te z Q a f q a z a so x u la c a q la r.24 S onra L l o y d -C o rc A z ə rb a y c a n silahlı q ü w ə lə ri haq- q ın d a s u a lla r v e r d i. Bu b a r ə d ə m ə ’lum at verən A z ə rb a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ’ə tin in m üşaviri M.Məhərrə- mov bildirdi ki, lazım i m i q d a r d a silah v ə sursat olarsa, A z ə rb a y c a n d a qısa m ü d d ə t d ə o rd u y a 100 min nəfər sə f ə r b ə r e t m ə k m ü m k ü n d ü r . İc la sd a çıxış edən Ə.Top- çubaşov q e y d e td i ki, A z ə r b a y c a n Cümhuriyyətinin nə bolşeviklərə, n ə d ə D e n ik i n ə q arşı h e ç bir iddiası yoxdur. A z ə rb a y c a n R u s iy a s ın ın daxili işlə rin ə qarışm aq fikrində deyildir. B u n u n l a b ə r a b ə r o, h e s a b e dirdi ki, hər iki q üvvənin A z ə r b a y c a n ı n m üstəqilliyi ü çün törətdiyi t ə h l ü k ə d ə n m ü d a f i ə o lu n m a q ü ç ü n b ü t ü n imkanlardan, o c ü m lə d ə n m ü t t ə f i q l ə r i n y a r d ım ın d a n səm ərəli istifadə o lu n m a h d ır. Ə lim ə rd a n b əyin fik rin cə , m ü t tə f iq lə r İngiltərənin Ə nz əlid ə k i d o n a n m a s ı n d a n i s tif a d ə e tm ə k lə Bakınm m ü d a fiə qabiliyyətini xeyli g ü c lə n d i r ə bilərdilər. Ə.Top- çubaşov m ü t t ə f i q l ə r ə ş im a ld a n h ə r ə k ə t ed ə n ordu ilə Q a fq a z re s p u b lik a la rı a r a s ı n d a b u f e r rolu oynayan Dağlı R e spublikasını d a d e - f a k t o ta n ım a ğ ı tə k lif edirdi. İc lasa y e k u n v u r a n L loyd-C orc Q a fq az respublikalarına silah, s u rs a t və geyim f o r m a s m d a t ə ’cili yardım g östərm əyi z ə ru ri h e s a b etdi. A z ərb a y c a n a və G ü rc ü s ta n a qoşun g ö n d ə r m ə k m əsə lə sin ə toxunan Lloyd-Corc bu add ım ın q ey ri-m ü m k ü n lü y ü n ü e ’tir a f etdi. O nun fikrincə, Q a fq a z re sp u b lik a la rı öz silahlı qüvvələri hesabına öz m ü d a fiə qabiliyyətini, xüsusilə B akının m üdafiə qabiliy- yətini, g ü c lə n d irm ə lid irlə r.25 L loyd-C orc D ağlı R esp u b lik asım d e-fak to ta n ım a q h a q q ı n d a Ə . T o p ç u b a şo v u n irəli sürdüyü təklifi bəyəndi.2 N ə ti c ə d ə m ü z a k ir ə o lu n a n m ə sə lə lə rlə əla q ə d a r o lara q Ali Ş ura Q a fq a z a a id d ö rd m a d d ə d ə n ib a rə t olan q ə r a r qəbul etdi: 1. E r m ə n i s t a n v ə D a ğ ıstan ın d e - fa k to tan m m ası. Bu q ə r a r d a E r m ə n i s t a n ı n s ərh əd lərin in müəyyənləşdirilm əsi m ə sə lə sin ə t o x u n u la ra q qeyd edilirdi ki, bu m əsələyə "Türkiyə m əsələsilə" birlikdə baxılacaqdır. 2. M ü t t ə f i q d ö vlətlərin Q a fq a z respublikalarına qoşun g ö n d ə r m ə k im k a n la rı yoxdur. 3. M ü t t ə f i q l ə r Q a fq a z re sp u b lik ala rın a silah, döyüş sursatı v ə ə r z a q g ö n d ə r m ə k lə yardım edəcəklər. 4. H ə r b i m a te r ia lla rın n ə d ə n ib a rə t olması və onların Q a fq a z re sp u b lik a la rın a çatdırılm ası yollarınm dəqiqləş- dirilm əsilə bağlı m ə s ə lə lə rə baxılması m arşal F oş və fe ld m a rş a l V ils o n d a n xahiş edilsin.27 Beləliklə, 1920-ci ilin y a n v a rm d a P aris sülh k o n fran - sında A z ə rb a y c a n C üm huriyyətinin siyasi c ə h ə td ə n ta n ın m a sı Ə .T o p çu b aşo v u n rə h b ə rlik etdiyi A zərbaycan n ü m a y ə n d ə lə rin in uğurlu diplo m a tik fəaliyyətlərinin n əticəsi kim i q iy m ə tlə ndirilm ə lidir. Böyük çətinliklər və m ə h ru m iy y ə tlə r h e s a b ın a qaz am lm ış qələb ə ilə ə la q ə d a r o la ra q Ə .T o p ç u b a şo v P a risd ə n A zərb ay c an h ö k u m ətin in başçısı N .U su b b əy o v a göndərdiyi m ə k tu b u n d a yazırdı: "Siyasət kim i elastik və dəyişkərç heç bir şey yoxdur. B u n a g ö r ə d ə o n u n q a b a rm a sı və çəkilməsi həm işə gözlənilm əzdir. B u n a baxm aya raq, h ə r hansı re al bir f o r m a d a bizim d ə az ad və m üstəq il yaşa m a q üm idləri- mizin m ö h k ə m lə n d iy i bir dövr b aşlam r. Biz heç vaxt Yüklə 28,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|