İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur

89
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
hanlarında bu tip sözlər sadə hesab olunur. Məsələn: lüğə-
vi, dünyəvi, kimyəvi və s.(bax: 48 və 53)
-zən. İsmə artırılıb peşə məzmunu yaradan qeyri-məh-
suldar  şəkilçilərdəndir.  Məsələn:  tarzən.  Mən  tarzən  olub 
çala bilsəydim; Arzumu, sözümü telə verərdim. (B.Vahabzadə)
-anə. Omonimlik xüsusiyyətinə malik qeyri-məhsuldar 
şəkilçi  olub,  əsasən,  şəxs  adı,  bəzən  də  oxşarlıq  bildirən 
sözlər düzəldir. Məsələn: Gülanə , şairanə, Dinanə
-bi. Dilimiz üçün xarakterik olmayan ön şəkilçilər qru-
puna  daxildir.  Azərbaycan  dilindəki  –sız,-siz,-suz,-süz 
şəkilçisi  ilə  sinonimlik  təşkil  edir.  İsimdən  sifət  düzəldir. 
Məsələn: biqeyrət, bielm, biqabiliyyət, bikef, bisavad, bi-
namus və s.
-na. Bu şəkilçi də ön şəkilçilərdən olub, həm Ərəb-fars, 
həm də milli mənşəli sözlərə artırılmaqla düzəltmə sifətlər 
əmələ gətirir. Məsələn: nadinc, nakişi, natəmiz, nadürüst, 
naməlum, narazı, nainsaf və s.
-la. Ərəb-fars mənşəli sözlərin əvvəlinə artırılaraq inkar 
məzmunlu sifətlər düzəldir: laməkan, laqeyd, laməzhəb və 
s. Özünü laqeyd aparan İmran da hərdənbir gözaltı qıza baxır, 
onun dəyişdiyini, daha da gözəlləşdiyini görürdü.(İ.Şıxlı).
-ba. Ərəb-fars mənşəli şəkilçi olub məhsuldar –lı,-li,-lu,-
lü şəkilçi ilə sinonimlik təşkil edir. Məsələn: basəfa, baməzə
-ər.  Müasir  dilimizdə  işləkliyini  itirməkdə  olan  qey-
ri-məhsuldar şəkilçilərdəndir. Məsələn: ləngər.
-yı. “Hava” sözünə qoşulub, “havayı” sözünü əmələ gə-
tirir. İsimdən sifət düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçidir.
-amiz. Bu şəkilçi dilimizə fars dilindən keçmişdir. Fars 
dilində  bu  söz-amiz  müstəqil  leksik  mənaya  malik  olub, 
“qarışıq”  mənasını  ifadə  edir.  Lakin  dilimizdə  müstəqil 

---

90
İlkin Əsgər
şəkildə işlənə bilmir, şəkilçi qismində iştirak edir. Əsasən, 
ərəb mənşəli sözlərə əlavə olunaraq, əlamət, keyfiyyət, xü-
susiyyət mənalarını ifadə edir. Qismən də olsa, –lı,-li,-lu,-lü şə-
kilçisinin malik olduğu semantikanı ifadə edə bilir. Məsələn: 
ibrətamiz, heyrətamiz, təhqiramiz, nəsihətamiz və s.
-ur. Şəkilçiyə dilimizdəki “muzdur” sözündə rast gəlinir. 
Bu şəkilçi qoşulduğu sözdə şəxs, əşya, vəzifə, insan, vəzifə 
çaları yaradır və müasir Azərbaycan dilindəki dördvariant-
lı –çı şəkilçisi ilə qrammatik sinonimlik təşkil edir.
-iya.  İsimdən  isim  düzəldən  qeyri-məhsuldar  omonim 
şəkilçidir.Məsələn:  mumiya.  Bir  sınmışa  mumiya  dilərdim.
(M.Füzuli)
-gün.  Dilimizdə  fars  mənşəli  qeyri-məhsuldar  söz-şə-
kilçidir. Qoşulduğu sözdə əlamət, keyfiyyət çaları yaradır. 
Məsələn: gülgün, laləgün və s.
-gin. İsimdən sifət əmələ gətirən qeyri-məhsuldar Ərəb-
fars mənşəli şəkilçi olub, əlamət, keyfiyyət, zahiri görkəm 
bildirir. Məsələn: qəmgin. 
Feildən sifət düzəldən –gin şəkilçisi ilə omonimlik key-
fiyyətinə malikdir.
-ayə. İsimdən isim düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçidir.
Məsələn: kin-kinayə; Qızın gözlərində aşkar seçilən şıltaqlıq, 
dodaqlarındakı  kinayəli  təbəssüm  onun  nəyəsə  hazırlaşdığını 
göstərirdi.(İ.Şıxlı)
-xay. Dilimizdə “dəlixay” sözündə təsadüf olunur.
-nüma.  Bu  morfem  fars  mənşəli  olub,  dilimizdə  qey-
ri-məhsuldar  şəkilçi  kimi  çıxış  edir.  Mənbə  dildən  fərqli 
olaraq müasir Azərbaycan dilində müstəqil leksik mənaya 
malik deyil. –nüma farsca “bildirən”, “göstərən” mənaları-
nı ifadə edir. Şəkilçiyə dilimizdəki “bədənnüma” sözündə 

---

91
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
rast gəlinir. Məsələn: Bədənnüma güzgünün qabağına keçən-
də özünü tanımadı.(İ.Şıxlı)
-iam.  İsimdən  isim  düzəldən  Ərəb-fars  mənşəli  qey-
ri-məhsuldar şəkilçidir. Məsələn: qətliam.
-idat. Müasir dilimizdə varidat sözündə rast gəlinir. Bəzi 
ədəbiyyatlarda varidat sözü “varid” sözü ilə əlaqələndirilir. 
Bizə görə, varidat “var” sözündən əmələ gəlmiş və bütün 
var-dövlətin, gələn gəlirin məcmusu mənasını ifadə edir.
-bənd.  Dilimizdə  söz-şəkilçi  funksiyasına  malik  qey-
ri-məhsuldar  fars  mənşəli  şəkilçidir.  Mənbə  dildən  fərqli 
olaraq müasir dilimizdə söz-şəkilçi kimi çıxış edir. Lüğətdə 
(bax: 46) fars dilində aşağıdakı 10 mənası verilmişdir:
1.  Bağ, ip;
2.  Suyun qarşısını kəsmək üçün divar, sədd;
3.  Paraqraf(sənəddə);
4.  Bir neçə misradan ibarət şeir bölgüsü;
5.  Bağlı, əlaqədar;
6.  Zəncir, qandal;
7.  Həbs;
8.  Aşiq, vurğun;
9.  Oynaq, buğum, düyüm;
10. Biclik, hiylə.
 Dilimizdə aynabənd, şüşəbənd, sinəbənd, sazbənd kimi 
sözlərdə  təsadüf  olunur.Müasir  dilimizdə  işlənməsi  fars 
mənşəli -saz söz-şəkilçisində olduğu kimidir.

---