Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Bürokratik dövlətdən
rifah dövlətinə doğru
*
Əkbər Eldaroğlu
Aristotelə görə dövlət səlahiyyətlərin bütün ünsürlərini
əlində cəmləşdirən və sadəcə yaşamaq üçün deyil, həm də
yaxşı yaşamaq üçün daha üst səviyyədə strukturlaşmış bir təş‐
kilatdır. Əgər bir ölkədə “rifah dövləti” anlayışı hakimdirsə,
burada dövlət vergiləri ilə bəsləndiyi xalqına xidmət göstər‐
mək üçün mövcuddur.
Bizim “rifah dövləti” qura bilməməyimizin əsas səbəbi
“xalqın vergiləri ilə bəslənən dövlət modeli” ortaya qoya bil‐
məməyimizdir. Dövlət büdcəmizdə birbaşa və dolaylı şəkildə
neftin payı yüksək olduğundan “neft ilə bəslənən dövlət mo‐
deli” yaratmışıq.
Rifah dövləti ilə bürokratik dövlət arasındakı fərqin əsasını
cəmiyyətlərin inkişaf səviyyəsi müəyyən edir. Dünya bir tərəf‐
dən yeni texnologiyaların sayəsində yeniləşir, özgürləşir və
bütünləşirkən, bir tərəfdən də Haiti, Çad və başqa geridə qal‐
mış ölkələr də daxil olmaqla qlobal inkişafdan kənarda qalma‐
ğın sıxıntılarını yaşayır.
Avropa ölkələri vətəndaşlarını daha da özgürləşdirir. Çün‐
ki, oradakı dəyişiklik burjuaziyanın öncüllüyündə baş verir.
Burjuaziya həm zənginləşir, həm də zənginləşdirir. Ayrıca da
orada sosial strukturun və münasibətlərin əsasını “bilgi cə‐
miyyəti” anlayışı təşkil edir. Bizdə isə sosial təbəqələr inkişaf
etmədiyinə görə bürokratik hegemonluq hökm sürür. Bürok‐
ratiya isə hər zaman zənginləşdiyi halda, cəmiyyət bu zəngin‐
likdən yetəri qədər pay ala bilmir.
*
15 aprel 2005.
‐ 347 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Yer kürəsində “sənaye çağı” çoxdan başa çatdı. Bürokratik
hakimiyyətin yerini burjua hegemonluğu alıb. Elə bu səbəb‐
dən müasir çağda ən effektiv dövlət, iqtisadi həyata ən az mü‐
daxilə edən dövlət hesab olunur.
Bunu ABŞ‐ın təcrübəsində də görmək mümkündür. 1999‐
cu ildə ABŞ Başqanı B. Clinton 54 yaşında 8 il oturduğu qoltu‐
ğu 43‐cü başqana dövr edərkən etdiyi çıxışında bir sıra iqtisadi
göstəriciləri sıraladı. Adam başına gəlir 12 min dolar artmışdı,
22 milyon insana yeni iş yeri yaradılmışdı. İnflyasiya 2 faizlərə
qədər düşmüş, 29 il açıq verən büdcə 230 milyon dolar artıq
vermişdi. Bu inkişaf “Hər bir Amerikalının tələbatlarının
ödənməsi üçün zəruri vasitələrin və şərtlərin yaradılmasına
yönəlik idi.”
Robert A. Mundell dünyanın tanınmış Amerikalı iqtisadçı‐
larındandır. Nobel iqtisad mükafatının sahibidir. Ona görə
“Clinton heç bir şey etmədiyi üçün bu nailiyyətə imza atmışdı.
İqtisadiyyat 1982‐ci ildə Başqan Reagan dövrü ilə birlikdə öz
xəttinə oturdu.
O zamandan bəri, 18 ildə tam 38 milyon yeni iş yaradıldı.
Clinton isə öz xəttində gedən bir inkişafa müdaxilə etməmə
ağıllılığını göstərdi, o qədər. Şəffaflıq təmin edildiyinə görə ar‐
tıq bu gün Amerikada hər 100 nəfərdən 70‐i səhm sahibidir.”
Bir ölkənin inkişafı, dövlətin iqtisadi həyata ifrat müdaxilə‐
si ilə tərs mütənasibdir. Uzun illərdən bəri ifrat dövlət müda‐
xiləsinə, bürokratik hegemonluğa, totalitar düşüncə və kor‐
rupsiyalaşmış idarəetmə sisteminə sahib olan Sovetlər Birliyi‐
nin 1990‐cı illərdə necə tənəzzülə uğradığını bütün dünya
zövqlə seyr etmişdi. Ayrıca da sərbəst bazar iqtisadiyyatını 70
il vəhşi bir bazar etiqadı olaraq tərif edən dövlət bürokratiyası,
sonra bunu dövlət kürsüsündən xəstəliyi sağaldacaq çarə kimi
təbliğ etməyə başladı. Bu da dünyanın inkişafından geridə
qalmağın acı paradokslarından biri idi. Amma təəssüf ki, bu‐
‐ 348 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
nu da praktik həyata tətbiq etmək və nəticədə Avropa Birliyi‐
nə üzv olmaq sadəcə Baltik respublikalarına nəsib oldu. Avro‐
pa Birliyi demək demokratiya və sərbəst bazar iqtisadiyyatına
əsaslanan, “Rifah Dövləti” anlayışının hakim olduğu cəmiyyət
deməkdir.
‐ 349 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
‐ 350 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Dünya yenidən yaranır?
*
Əkbər Eldaroğlu
İnsanlıq tarixi aşağıdakı mərhələləri keçərək bugünkü sə‐
viyyəyə gəldi. Təqribən miladdan 8 min əvvəl Şərqdə əkinçilik
inqilabı baş verdi. O dövrdə hər kəs həyatını torpaqdan qaza‐
nırdı. Torpaq həm də zənginliyin əsas mənbəyi kimi çıxış edir‐
di. Lakin dünyada adambaşına düşən yararlı torpaq sahəsinin
1980‐ci illərdən etibarən 7 faiz azalması torpağın da keçmişdə
olduğu kimi səmərə vermədiyini göstərir.
Ardından Avropa sənaye inqilabına imza atdı. 1750‐ci illər‐
dən sonra Qərbi Avropa əl əməyindən fabrik istehsalına keçdi.
Torpağın yerini fabriklər aldı. İnsanlar qol gücünü sataraq hə‐
yatlarını sürdürməyə başladılar. İqtisadi artımda torpağın ye‐
rini kapital almağa başladı. Tarladan fabrikə keçid insanların
qarderobunu da dəyişdirdi. Bu eyni zamanda milli dövlətlərin
də ortaya çıxmasını şərtləndirirdi.
Sənaye inqilabından əvvəl Avropa nə sənayedə nə də elm
və texnologiyada Şərqdən irəlidə deyildi. Hətta o zaman Şər‐
qin ən böyük dövlətlərindən biri olan Osmanlı imperatorluğu‐
nun bir çox sahələrdə daha üstün olduğunu göstərən dəlillər
də mövcuddur. Lakin Avropada baş verən dəyişikliyə laqeyd
münasibətin əvəzini Anadolu türkləri imperatorluğun süqutu
ilə ödədi.
Bu gün isə torpaq kimi fabriklərin dövrü də geridə qaldı.
1970‐ci illərdən sonra dünya yeni bir çağa yelkən açıb ki, buna
da bilgi cağı deyilir. Bilgi cəmiyyəti ilə yeni bir çağa daxil olan
insanlıq sənaye inqilabının yaratdığından daha böyük bir
“Kvant sıçraması” yaşamışdır.
*
12 dekabr 2004.
‐ 351 ‐
Dostları ilə paylaş: |