Iqtisod tarmoqlari va sohalari

2.Innovatsion faoliyat sharoitida korxonalar samaradorligining korporativ – tarmoqli taxlili
Uzoq muddatli rejaga ko‘ra, xususan 2020 yilgi kontseptsiya bilan tasdiqlanganidek, davlat ko‘p jihatdan quyosh energiyasi, avia va mashinasozlik, dasturiy ta'minot va nanotexnologiyalarga ixtisoslashgan davlat korporatsiyalariga tayanadi. Chunki aynan ular kerak bo‘lgan innovatsion kashfiyotni qilishga qodir bo‘lidi. Xalqaro tasnifga ko‘ra, ishlab chiqarishning texnologik intensivligiga qarab (ishlab chiqarish hajmi, qo‘shilgan qiymatga nisbatan ilmiy-tadqiqot xarajatlarining belgilangan hajmidan oshib ketadigan tarmoqlar) sanoat yuqori texnologiyalarga (kosmonavtika, tibbiyot va tibbiy texnikalar, axborot kommunikatsiyalari); nisbatan yuqori texnologiyali (avtomobilsozlik, elektrotexnika, kimyo va mashinasozlik); nisbatan past texnologiyali (neftni qayta ishlash, metallurgiya va metallga ishlov berish); past texnologiyali (yog‘ochni qayta ishlash, oziq-ovqat, yengil va to‘qimachilik) bo‘linadi. Etakchi korxonalarning uzoq muddatli strategiyasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, ilmiy- tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarishga investitsiyalarning ulushi nihoyatda kichik-7-9% bo‘lib, u ayniqsa mashinasozlik sanoatiga tegishlidir. Shu bilan birga, energetika, neft va gaz sohasidagi korporatsiyalar barcha investitsiyalarning 70% dan ortig‘ini tashkil qiladi. Va bu tendentsiya, korporatsiyalarning investitsiya dasturlariga ko‘ra, 2020 yilgacha davom etishi mumkin. Bu yaqin kelajakda yangi yuqori texnologiyali kompaniyalar paydo bo‘lish istiqbollariga ta'sir qilmay qolmaydi. Sanoat asosini tashkil etuvchi zamonaviy mahalliy korporatsiyalar, masalan, O‘zbekneftgaz MXK va UzAtoMotors va boshqalar iqtisodiyotni innovatsiya yo‘liga yo‘naltira oladi. Bizning fikrimizcha, keng bozorlar uchun mahsulot ishlab chiqaradigan yuqori texnologiyali korporatsiyalarning konsentratsiyalangan yadrosining yo‘qligi innovatsion iqtisodiyotni yaratishda juda jiddiy to‘siqdir. Sanoat gigantlaridan farqli o‘laroq, tez rivojlanayotgan kompaniyalar uchun bir necha yillar davomida daromadlarning yuqori sur'atlar bilan o‘sishi (“g‘izol”deb ataladi73) da innovatsiyaning o‘rni nihoyatda muhim. Bunday firmalarning tez o‘sishi bilan ertami -kechmi keng ko‘lamli o‘sish ehtimoli tugaydi. Ko‘p jayronlar gorizontal integratsiya, raqobatchilar bilan birlashish va hokazolardan farqli o‘laroq, innovatsion rivojlanish yo‘lini tanlaydilar. Agar innovatsiya muvaffaqiyatli bo‘lsa, asosiy So‘nggi bir necha yil mobaynida “g‘izol” lar ham asosiy kapitalga ko‘proq sarmoya kiritdilar, bunga sarmoyaning etishmasligi ichki iqtisodiyotda jiddiy muammo hisoblanadi. Bunday firmalar mamlakatimiz sanoatining tuzilishini o‘zgartira oladimi yoki yo‘qmi, aytish qiyin, ular har xil klasterlarning yadrosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bunda ko‘p hollarda “g‘izol” kompaniyalari yuqori texnologiyali sohalarga tegishli emas. Ammo ular iqtisodiy rivojlanishning innovatsion modelini yaratish, innovatsion mahsulotlarga talabni yaratish uchun "tortuvchi" omilga aylanishi mumkin. Ammo bu muammoni hal qilish uchun “g‘izol” kompaniyasining jahon bozorlariga, xalqaro korporatsiya maqomiga o‘tishini davlat tomonidan qo‘llab - quvvatlash juda muhimdir. Bunday qo‘llab -quvvatlashni amalga oshirish uchun mintaqaviy innovatsion tizimlarni yaratish, universitetlar va sanoat korxonalarini birlashtirish bo‘yicha maqsadli dasturlar taklif etiladi74 . Rivojlanishning innovatsion usuli muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun faqat yuqori texnologiyali korporatsiyalarga davlat tomonidan yordam ko‘rsatish etarli emas. Innovatsiyalarni ommaviy ishlab chiqarishga joriy etishga qodir innovatsion firmalar va korporatsiyalarning tizimli o‘zaro ta'siriga ehtiyoj bor. Bu shart bo‘lmasa, ko‘pgina g‘oyalar, ixtirolar, innovatsion mahsulotlarni amalga oshirish mumkin emas. Modernizatsiyalash, innovatsion rivojlanishga bosqichma -bosqich o‘tish faqat etakchi davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan o‘ta ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqish natijasida yuzaga kelishi mumkin. Yuqorida aytganimizdek, eng raqobatbardosh va innovatsion tarmoqlarni ustuvor tarmoqlar sifatida ajratib ko‘rsatish, hukumatning fikricha - samolyotsozlik, kosmik texnologiyalar va boshqalarda maqsadga muvofiq kelmaydi, chunki, ishlab chiqarish mavjud bo‘lgan barcha sohalarda yangiliklarni joriy etish va modernizatsiya qilish zarur. Uni amalga oshirish uchun vositalarni ishlab chiqish muhimdir. Globallashuv sharoitida va transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiyotdagi shubhasiz roli sharoitida biz tarmoqlarni qayta jihozlashning keng ko‘lamli dasturini amalga oshirishimiz kerak75 . Amalda bu tarmoqlarning holati va ularning asosiy vakillari qanday ahvolda? Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, bu yerda muammo eng yirik kompaniyalarning va mahalliy sanoat korporatsiyalarining modernizatsiya va innovatsiyaga qiziqish yo‘qligidadir. Tadqiqot mualliflarining fikriga ko‘ra, bu holat o‘zgarib borayotganini ko‘rsatadigan alomatlar yo‘q. Gap kelajakning strategik ko‘rinishi va biznesni tashkil etishning kontseptual modellaridadir. Yana bir katta muammo, katta biznesning innovatsiyaga sarmoya kiritishni istamasligidan tashqari, ko‘plab tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda ishlab chiqarishning raqobatbardoshligi juda past, bu, shubhasiz, mamlakatning umumiy raqobatbardoshligiga ta'sir qiladi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, yuqori makroiqtisodiy barqarorlik biznes samaradorligi shuningdek, davlat iqtisodiyotining yuqori raqobatbardoshligining asosiy sharti emas. Mamlakatning raqobatbardoshligi, qoida tariqasida, yirik, ko‘pincha transmilliy korporatsiyalar mavjudligi bilan belgilanadi. Bizning etakchi kompaniyalarimiz sezilarli o‘sish sur'atlariga qaramay, G‘arb korporatsiyalaridan ham sotish, ham kapitalizatsiya bo‘yicha ancha orqada qolmoqda
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, quyidagi muhim fikrlarni ta'kidlash mumkin: 1. Mamlakatning raqobatbardoshligi, qoida tariqasida, yirik, ko‘pincha transmilliy korporatsiyalar mavjudligi bilan belgilanadi. O‘zbekistonda kelajakda yuqori texnologiyali yangi kompaniyalar paydo bo‘lishi kutilmaydi. Etakchi korporatsiyalarning korporativ strategiyalari va investitsiya portfellari iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlariga katta sarmoyalarni nazarda tutmaydi. 3. Keng bozorlar uchun mahsulot ishlab chiqaradigan yuqori texnologiyali korporatsiyalarning markazlashgan yadrosining yo‘qligi innovatsion iqtisodiyotni yaratishda juda jiddiy to‘siqdir. 4. O‘zbekistonda bir -birining innovatsion mahsulotlarini talab qiladigan “g‘izol” kompaniyalari zanjirlari shakllana boshladi, bu bizga mamlakatda innovatsion rivojlanish modeli o‘z -o‘zidan paydo bo‘layotganini aytish imkonini beradi. 5. Bizga tez rivojlanayotgan innovatsion kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun tasdiqlangan va maqsadli davlat dasturlari kerak, masalan, mavjud korxonalar negizida fanning integratsiyalashgan tuzilmalarini, tegishli tarmoqlarni va tegishli infratuzilmani yaratish.