6.1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo`lishining
tarixiy shart-sharoitlari va uning xarakteristikasi
Merkantilizm o`rniga klassik (lot. namunali, haqiqiy) iqtisodiy
maktab vujudga keldi. Chunki, avvalgi ta'limot sanoatlashayotgan
sohibkorlar talablariga javob bermay qo`ydi ("Klassik maktab" atamasi
K.Marks tomonidan berilgan). Paydo bo`layotgan yangi muammolarni hal
etish yangi yo`nalish tarafdorlari zimmasiga to`g`ri keldi. Uning
namoyandalari o`z ilmiy tadqiqotlarining asosi qilib kishilikning ishlab
chiqarish sohasini oldilar va kapitalizmni ilmiy tahlil qilish bo`yicha
dastlabki muhim qadamni qo`ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning
yangi usuli shakllanayotgan va mustahkamlanayotgan davrda vujudga
keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarga mos
ravishda feodal munosabatlarning saqlanganlik darajasiga qarab turlicha
rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Angliyada ro`y bera boshladi.
Feodalizm yemirilib, uning zaminida kapitalistik, ya'ni bozor munosabatlar
shakllana bordi. Uy hunarmandchiligi o`rniga manufakturaning kirib
kelishi katta ijobiy voqea bo`ldi. Tarix, xalq xo`jaligi tarixi va boshqa
ijtimoiy fanlarni o`qiganda hunarmandchilik, sex va manufaktura nima
ekanligi bayon etiladi, uy hunarmandchiligida hamma asosiy ishlar bir
112
odam yoki oila tomonidan bajarilgan (xomashyoni tayyorlash, qayta
ishlash, sotish...), unda aniq mehnat taqsimoti yo`q, manufakturada esa
(manu - qo`l, facture - tayyorlash) mehnat taqsimoti, kooperatsiya,
yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning kurtaklari
paydo bo`ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Angliyada dehqonlarning yerdan
mahrum qilinishi (yer yirik lendlordlar qo`liga o`ta boshladi) ro`y berdi,
yomenlar - dehqon sinfi tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzaga
keldi (ular yerni lendlordlardan uzoq muddatli ijaraga olgan), ular
yollanma mehnatdan (krepostnoylik emas) keng foydalangan, keyinchalik
texnikani, ilmiy texnika yangiliklarini keng qo`llaganlar. Agrar inqilob,
islohot nomini olgan bu o`zgarish manufaktura sanoatining rivoji bilan
bog`liq. Dastlabki paytlarda bu sohada mato to`qish asosiy edi. U
nihoyatda foyda keltiruvchi sohaga aylandi. Matoga talab oshdi, uni
qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo bazasini yaratish talab
qilindi. Xom ashyo esa jun bo`lib, qo`ylardan olinardi. Manufaktura
rivojiga jun kerak, buning uchun qo`ylar sonini oshirish talab etildi, ko`p
qo`y boqish uchun esa yangi keng yaylovlar zarur, oqibatda chakalakzor,
botqoq, bo`z yerlar chegaralanib ("yerlarni chegaralash" degan ibora
shundan kelib chiqqan) yaylovga aylantirildi, Dehqon (yomen)lar o`z
yerlaridan haydab chiqarildilar, yerlari esa tortib olinib, yaylovlarga
aylantirildi. Bu jarayonning muhim ahamiyati bor: 1. manufaktura (sanoat)
uchun xom ashyo ko`paydi; 2. sanoatga ko`p va arzon ishchi kuchi
yetkazib berildi ( yerdan mahrum bo`lgan, haydalgan dehqonlar ish qidirib
shaharlarga borganlar). Oqibatda sanoat tez o`sa boshladi, yangi sinflar
paydo bo`ldi. Demak, sanoatdagina emas (manufaktura), qishloq
xo`jaligida ham kapitalistik munosabatlar g`alaba qozondi. Mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishiga yo`l ochib berildi. Lekin ko`plab dehqonlarning
ekspropriatsiya qilinishi (yersizlantirilishi), ularni zo`rlik yo`li bilan
yollanma mehnatga jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo`q) qarama-
qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660 yillarda Angliyada inqilob
bo`lib o`tdi. XVII asrdagi Niderlandiya keyingi ikkinchi bu inqilob burjua
inqilobi bo`lib, u Angliyadagi feodal jamiyatga chek qo`ydi. Angliya
respublika deb e'lon qilindi, parlament vujudga keldi, demokratik jarayon
kuchaydi.
Angliya
iqtisodiyotida,
sohibkorlarning
boyishida
mustamlakachilik siyosati katta o`rin egalladi. Gollandiya, keyinchalik
Fransiya ustidan dengizda erishilgan g`alaba tufayli Angliya jahondagi eng
yirik va kuchli dengiz davlatiga aylandi. Inqilobgacha va to 1830
yillargacha bu yerda proteksionizm (savdoda chetga ko`proq chiqazib,
113
chetdan kamroq kiritish) siyosati (eksport importdan ko`p) o`tkazilgan, bu
esa savdoning (ayniqsa o`z mustamlakalariga) keskin o`sishiga olib keldi.
Demak, savdo, tovar-pul munosabatlari ham keskin oshdi.
Xalq xo`jaligining yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi.
Shu davrda Angliyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexanika, astronomiya va
fizika tez rivoj topdi. Bu davrning eng buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643-
1727yy.), Tomas Gobs (1588-1679yy.) ingliz faylasufi, mexanistik
materializm sistemasining asoschisi sifatida katta ahamiyatga ega. Uning
fikricha, jamiyat mexanizmga o`xshash narsa, uning oddiy elementi inson
degan g`oya yotadi. "Inson insonga bo`ri" iborasi shu olimga tegishli,
uningcha egoizm insonni harakatlantiruvchi kuchdir. Bu olimda tarixga zid
fikrlar mavjud bo`lishiga qaramay, uning fikricha, ijtimoiy hayotda ham
xuddi tabiatdagi kabi obyektiv qonuniyatlar mavjuddir. Ana shunday
sharoitda klassik iqtisodiy maktab shakllandi va rivojlandi.
Bu davrda merkantilizm ta'limoti talabga javob bermay qo`ydi va
uning buzilishi ro`y berdi.
Merkantilistlardan farqli ravishda (ular iqtisodiyotning faqat
muomala sohasinigina tahlil etganlar), klassik maktab namoyandalari
feodalizm o`rniga kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlarning
ichki iqtisodiy aloqalarini o`rgandilar va o`z tadqiqotlarini asosan ishlab
chiqarish sohasiga ko`chirdilar. Klassik iqtisodiy maktab deganda
V.Pettidan boshlanadigan iqtisodiy tadqiqotlar tan olinadi, bu ta'limot
ishlab chiqarishdagi bozor munosabatlarining ichki aloqadorligini
o`rganadi va tahlil etadi. V.Petti klassik maktab otasi va statistikaning
kashfiyotchisidir. Angliyada V.Petti, Fransiyada P.Buagilber shu
maktabning boshlovchilari bo`lsa, Fransiyada shu maktabning bir
yo`nalishi bo`lgan fiziokratlar vujudga keldi (F.Kenye, A.Turgo) va u
A.Smit, D.Rikardolar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar
rivojiga yo`l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turoularning fikricha ("Эко-
номика для всех"), ishlab chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, yer va
kapital tovarga aylantirildi, bungacha ular tovar bo`lmagan. Hozirgi davr
tili bilan aytganda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi.
Yangi ta'limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab avvalo
shuki, hozirgi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko`pgina nazariya va
metodologik qoidalarning haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana
shu maktab namoyondalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy
fan darajasiga ko`tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab
berildi. P.Samuelson fikricha, yangi ta'limot to`la laisser faire (ya'ni
tadbirkorlik faoliyatiga davlatning mutlaq aralashmasligi) sharoitiga
114
o`tishga va voqealarning boshqacha rivojiga olib keladi va faqat XIX
asrning oxirlarida deyarli barcha mamlakatlarda davlat iqtisodiy funksiya-
larining doimiy kengayishi ro`y berdi. Bu ta'limot namoyondalari
Angliyada V.Pettidan to D.Rikardogacha, Fransiyada P.Buagilberdan
S.Sismondigacha (XIX asrning o`rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy
ishlab chiqarish munosabatlarini tadqiq etdilar. Ularning fikricha, erkin
xo`jalik faoliyatida shu davrdagi tuzum mukammal deb qaraladi.
Ya.S.Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma'lum shart bilan) 4
bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri - XVIII asr boshiga to`g`ri
keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta'limotining xatolari yoritib beriladi va
uning asoschilari V.Petti va P.Buagilber bir-biridan bexabar qiymatning
mehnat nazariyasini ilgari surdilar va har qanday qiymatning manbayi va
o`lchovi sifatida tovar mahsulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun
sarflangan mehnat miqdori hisoblanadi. Boylik va farovonlik muomala
sohada emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi ko`rsatiladi.
Bu bosqich XVIII asr o`rtalarida va 2-yarmida fransiyalik F.Kenye
va A.Turgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi.
Sof mahsulot (milliy daromad) manbayini qidirish orqali asosiy e'tiborni
mehnat bilan yerga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahlilda ishlab
chiqarish asossiz ravishda muomala sohasidan to`la ajratib qo`yilgan.
2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to`g`ri kelib, A.Smit
asarlaridagi iqtisodiy g`oyalarda aks etgan.
3-bosqich XIX asrning 1-yarmiga to`g`ri kelib, fransiyalik J.B.Sey
va F.Bastiya, inglizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G.Keri
va boshqalar asarlaridagi g`oyalar bilan bog`liq.
4-yakunlovchi bosqich XIX asrning 2-yarmiga to`g`ri keladi va
J.S.Mill g`oyalarida o`z nihoyasiga yetadi. K.Marks ham shu bosqich
vakili sifatida qaraladi, lekin bizning fikrimizcha, bu unchalik to`g`ri emas.
Bu bosqichlarning xususiyatlari tegishli boblarda yoritiladi.
Bizning kitobimizda sotsialistik g`oya vakillari bozor iqtisodiyotiga
muqobil ta'limotlar guruhida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning asosiy
fikri xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasiga qarshi chiqib, yangi
sotsialistik va kommunistik jamiyat yaratish bo`lgan.
Dostları ilə paylaş: |