Iqtisodiyot nazariyasi

Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 4 ta rejadan iborat bo’lib umumiy hajmda 36 betni tashkil etadi.

Ishlab chiqarish tushunchasi
Iqtisodiy ma'noda ishlab chiqarish har xil turdagi iqtisodiy mahsulotni yaratish jarayonidir. Ishlab chiqarish tushunchasi tabiat bilan moddalar almashinuvining o'ziga xos turini yoki odamlar o'zlarining mavjudligi uchun zarur moddiy sharoitlarni yaratish uchun tabiiy resurslarni faol ravishda o'zgartirish jarayonini tavsiflaydi.
Mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida qilgan ma’ruzasida - “Iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirish va aholining ularga bo‘lgan ehtiyojini toliq qondirish, jumladan, maqbul narxlar bo‘yicha keng turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan xalqimizni to‘liq ta’minlash oldimizda turgan muhim vazifalar qatoriga kiradi”, deb ta’kidlaganlar. Prezidentimizning bu gaplari aholining o‘sib boruvchi talablarini mavjud imkoniyat va resurslarimizni real hisobga olgan holda 2030-yilgacha YalM hajmini 2 baravarga oshirish vazifasi qo‘yilgani va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan investitsiyalar hajmining asosiy qismini ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflanayotgani bu sohaga qaratilgan katta e’tiborning dalilidir¹.
24 yanvar 2022 yilda esa Prezidentining Sh.Mirziyoyevning “Respublikada ishlab chiqarishni rivojlantirish va sanoat kooperatsiyasini kengaytirishning samarali tizimini yaratish chora-tadbirlari” to‘g‘risida PQ-99-sonli qarori imzolandi².
Ishlab chiqarish bu jamiyatning rivojlanishi uchun zarur bo'lgan moddiy tovarlar va xizmatlarni yaratish uchun insonning tabiat moddasiga ta'siri jarayoni. Tarixiy jihatdan u eng oddiy mahsulotlarni ishlab chiqarishdan eng murakkab texnik tizimlar, moslashuvchan qayta tiklanadigan komplekslar, hisoblash mashinalarini ishlab chiqarishga qadar uzoq rivojlanish yo'lidan o'tdi. Ishlab chiqarish jarayonida nafaqat tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish usuli va turi o'zgaradi. Muayyan faoliyat turlarini ishlab chiqarishga tayinlash ishlab chiqarish turlari va ishlab chiqarilgan mahsulotlar, ishlatiladigan texnologiyalar bilan qat'iy bog'liq bo'lmasligi kerak. Mahsulot insonning qo'l mehnati yordamida yoki mashina operatsiyalari orqali, o'zi uchun yoki boshqalar uchun yaratiladi - bu jarayonni ishlab chiqarish deb hisoblash kerakmi degan qarorga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatmasligi kerak. Garchi an'anaviy ravishda iqtisodiy fanlarda inson va oilaning o'z ehtiyojlari uchun uy ishlab chiqarishni ishlab chiqarishga kiritish odatiy hol emas.
Jarayonlarni ishlab chiqarish deb tasniflashning ikkita mezoni mavjud:
Ilgari mavjud bo'lmagan mahsulotni yaratish yoki bunday mahsulotni yaratishga qaratilgan materiallar, energiya, ma'lumotlarning shakllanishi, shuningdek mavjud mahsulot sifatini o'zgartirish;
Kerakli mahsulotni olish uchun mehnat harakatlarini qo'llash, uni yaratishda odamlarning ishtiroki.
Oddiy qilib aytganda, odamlar materiya, energiya, ma'lumot yaratadigan yoki ularni o'z mehnati bilan o'zgartiradigan joyda ishlab chiqarish sodir bo'ladi. Umuman olganda, biz ishlab chiqarish haqida tor va keng ma'noda gapirishimiz mumkin. Ishlab chiqarish inson hayoti uchun zarur bo'lgan tovarlarni uning ehtiyojlarini qondirish uchun olishning asosiy manbai hisoblanadi. Odamlar o'zlarining mavjudligini tabiat sovg'alari orqali ta'minlagan kunlar allaqachon o'tib ketgan. Tabiat odamlar tomonidan tirikchilik vositalari ishlab chiqariladigan resurslar manbasiga aylanadi. Agar siz har qanday, hatto eng yuqori texnologiyali mahsulotni, masalan, kompyuter yoki avtomobilni ishlab chiqarishning murakkab zanjirini" orqaga aylantirsangiz", unda uning kelib chiqishi tabiiy resurslarga ega bo'ladi. O'zlashtiruvchidan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o'tish bilan odamlarning tabiat va resurslar bilan o'zaro munosabatlari murakkablashdi va mustahkamlandi. Ularning ishlab chiqarish faoliyati "ikkinchi", antropogen tabiatni, inson qo'llarining yaratilishini yaratdi. Ishlab chiqarishning o'zi bu sun'iy tabiatning bir qismini tashkil qiladi, tobora atrofdagi dunyoga kirib boradi. Bu zamonaviy ishlab chiqarishda beixtiyor yetakchi o'rinni egallab turgan o'tkir ekologik va ijtimoiy muammolarning sabablari. Ishlab chiqarish iqtisodiyotni qamrab oladi va uning asosiy qismini tashkil etadi, chunki hayotni ta'minlash uchun odamlar tomonidan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, mebel, madaniy va maishiy buyumlar, ma'naviy qadriyatlar, transport va aloqa vositalari, binolar, inshootlar, mashinalar shaklida to'g'ridan-to'g'ri iste'mol qilinadigan, ishlatiladigan ko'plab turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish zarur. Bunday mahsulotlar odatda yakuniy deb nomlanadi, chunki u ishlab chiqarishda tugallanadi va oxirgi maqsadga muvofiq foydalanish sohasiga kiradi. Aholining ehtiyojlarini to'g'ridan-to'g'ri qondirish uchun ishlatiladigan yakuniy mahsulotlarning bir qismi uy xo'jaligida ishlatiladi, iste'mol tovarlari deb ataladi. Iste'mol tovarlari va xizmatlari-bu ishlab chiqarish inson hayotining bevosita mazmuni uchun ishlab chiqaradigan narsa. Yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish uchun, u ishlab chiqarish yoki iste'mol maqsadiga ega bo'lishidan qat'i nazar, oraliq mahsulotlarning kamida turli xil turlarini, ya'ni xom ashyo, materiallar, energiya, yarim tayyor mahsulotlar, tarkibiy qismlarni ishlab chiqarish kerak, shundan keyin yakuniy mahsulot yaratiladi. U ishlab chiqarish iste'moli, maqsadli mahsulotlar deb ataladi. Bu yerdan xom ashyo qazib olishdan tortib to yakuniy mahsulot ishlab chiqarishgacha bo'lgan zanjirni tashkil etadigan juda ko'p o'zaro bog'liq sanoat tarmoqlari paydo bo'ladi. Bularning barchasi birlashtirilib, bitta so'z bilan "ishlab chiqarish" deb nomlanadi.
Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur bo‘lgan sifat va miqdorda iste’mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo‘yishi uning ijtimoiy yo‘nalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy yo‘nalish aniq kishilarning, tadbirkorlarning manfaati bilan bog‘langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o‘tish davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablag‘lariga nisbatan ko‘proq qiymatga ega bo‘lishni maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayoni bir tomondan, naflilikni yaratish jarayoni bo‘Isa, ikkinchi tomondan, qiymatning o‘sish jarayoni bo‘lib hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatini yaratish va ko‘paytirishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o‘sish jarayonidir. Bu ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama xususiyatidir³.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiatini quyidagicha ifoda etish mumkin (1-rasm).