Iqtisodiyot nazariyasi

Iqtisodiyotning turli tarmoqlari misolida moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning o'zaro ta'sirini tahlil qilish

Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish o'rtasidagi munosabatlarning iqtisodiy tahlili ushbu tarkibiy qismlarning har birining qiymati va tarmoqlar va korxonalarning iqtisodiy samaradorligiga ta'sirini baholashni o'z ichiga oladi.

Moddiy ishlab chiqarish (jismoniy ishlab chiqarish deb ham ataladi) ma'lum bir qiymatga aylantirilishi mumkin bo'lgan jismoniy tovarlarni ishlab chiqarish jarayonini qamrab oladi. Nomoddiy ishlab chiqarish xizmatlar, ma'lumotlar, dasturiy ta'minot, dizayn va boshqa nomoddiy mahsulotlarni yaratish jarayonini o'z ichiga oladi, ularni pul bilan baholash qiyin.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish o'rtasidagi munosabatlar moddiy tovarlar ma'lum ehtiyojlarni qondirish maqsadida ishlab chiqarilganligi va nomoddiy mahsulotlar bir xil ehtiyojlarni qondirish uchun, lekin ko'pincha samaraliroq tarzda ishlatilishi bilan namoyon bo'ladi.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish o'rtasidagi bog'liqlikni to'liqroq tushunish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
1. Muayyan sanoat yoki korxona doirasida moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish xarajatlari tarkibini aniqlash.
2. Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning umumiy tannarxidagi xarajatlarning har bir tarkibiy qismining ulushini tahlil qilish.
3. Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga sarflangan resurslardan foydalanish samaradorligini baholash.
4. Resurslardan foydalanishni optimallashtirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ikki komponentning o'zaro bog'liqligini o'rganish.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish o'rtasidagi munosabatlarni iqtisodiy tahlil qilish natijasida ishlab chiqarish sifati va resurslardan foydalanish yaxshilanadi, bu esa korxonalar va umuman tarmoqlar samaradorligini oshiradi. Shunday qilib, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishlarning integratsiyasi yuqori sifatli va samarali mahsulotlarni yaratishga imkon beradi, shu bilan birga xarajatlarni kamaytiradi va mijozlar tajribasini yaxshilaydi.

Iqtisodiyot tarmog’i	Moddiy ishlab chiqarish	Nomoddiy ishlab chiqarish	O’zaro ta’sir
Sanoat	Mashinalar, uskunalar, qurilish materiallari ishlab chiqarish	Innovatsion texnologiyalarni yaratish, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish	Nomoddiy ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish bilan ta’minlaydi. Moddiy ishlab chiqarish nomoddiy ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.
Qishloq xo’jaligi	Don ekinlari yetishtirish, chorvachilik, baliqchilik	Naslchilik, dehqonchilik, yangi texnologiyalar va o’g’itlar bo’yicha tadqiqotlar	Nomoddiy ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarish samaradorligi va sifatini oshirishga yordam beradi, masalan, ekinlarning yangi navlarini yoki o’simliklarni parvarish qilish usullarini joriy etish. Moddiy ishlab chiqarish sohada ilmiy-tadqiqot ishlarini olib oorish uchun resurslar va bazani ta’minlaydi.
Transport	Avtomobillar, poezdlar, samolyotlar ishlab chiqarish	Transport yo’nalishlari va transport infratuzilmasini boshqarish tizimlarini ishlab chiqish	Nomoddiy ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarishni optimallashtirishni va uning samaradorligini oshirishni ta’minlaydi, masalan, yangi boshqaruv tizimlari va infratuzilmasini joriy etish. Moddiy ishlab chiqarish yangi echimlarni amalga oshirish uchun asos va resurslarni yaratadi.
Ta’lim	Darsliklar, qo’llanmalar yaratish, ma’ruzalarda o’qitish	Pedagogika, psixologiya sohasidagi tadqiqotlar, o’qitishning yangi usullarini ishlab chiqish	Nomoddiy ishlab chiqarish kelajakda sifatli moddiy ishlab chiqarishni ta’minlaydi, masalan, malakali mutaxassislarni tayyorlash va yangi ta’lim texnologiyalarini rivojlantirish. Moddiy ishlab chiqarish ta’lim sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish uchun sharoit yaratadi.

(4 jadval)
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish iqtisodiyotda muhim rol o'ynaydi va uning rivojlanishi va o'sishiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish - bu mahsulotlar, mashinalar, uskunalar, qurilish materiallari va boshqalar kabi moddiy tovarlarni yaratish jarayoni.
Nomoddiy ishlab chiqarish, o'z navbatida, turli xil maslahatlar, tadqiqotlar va ishlanmalardan tortib dasturiy ta'minot va dizaynni yaratishgacha bo'lgan xizmatlar, intellektual va axborot mahsulotlarini yaratishdir. Ushbu ishlab chiqarish yuqori malakali kadrlar, intellektual resurslar va bilimlarni talab qiladi.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning iqtisodiyotga ta'sirini baholash quyidagi omillarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi:
1. Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish mamlakat yalpi ichki mahsulotiga va jahon iqtisodiyotiga katta hissa qo'shadi. Ularning hissasini baholash tarmoqlar va ishlab chiqarish faoliyati tarkibini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi.
2. Ish o'rinlarini yaratish. Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish yangi ish o'rinlari yaratish va aholi bandligini yaxshilash manbalari hisoblanadi.
3. Jamg'arma va investitsiyalarga ta'siri. Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish iqtisodiyotga tejash va investitsiya manbalari hisoblanadi, chunki bu kapital qo'yilmalarni talab qiladigan faoliyatdir.
4. Eksport va importga ta'siri. Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish mamlakat eksporti va importiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, chunki ular xalqaro bozorlarda sotilishi mumkin bo'lgan raqobatbardosh tovarlar, xizmatlar va mahsulotlarni yaratadi.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning iqtisodiyotga ta'sirini baholash natijalari resurslardan foydalanishning eng samarali usullarini aniqlashga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga imkon beradi, bu esa iqtisodiyotning o'sishiga va aholi farovonligining oshishiga yordam beradi.
To'g'ridan – to'g'ri xarajatlar-bu mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish jarayonida bevosita foydalaniladigan barcha resurslarning xarajatlari. To'g'ridan-to'g'ri xarajatlarga quyidagilar kiradi: xom ashyo, materiallar, elektr energiyasi, ishlab chiqarish va texnik xodimlarning ish haqi, shuningdek ishlab chiqarish uskunalari va asboblari xarajatlari.
Bilvosita xarajatlar-bu mahsulot yoki xizmatni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan, ammo uni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan barcha resurslarning xarajatlari. Bularga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish binolarini ijaraga olish, ma'muriy bo'lim xodimlarining ish haqi, soliqlar va yig'imlarni to'lash, reklama, marketing, sotish xarajatlari.
Moddiy ishlab chiqarish bilan bog'liq to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar:
- Xom ashyo va materiallar
- Energiya va suv xarajatlari
- Ishlab chiqarish bo'yicha mutaxassislarning ish haqi
- Uskunalar va texnik vositalar
- Tayyor mahsulotni tashish va saqlash xarajatlari
Moddiy ishlab chiqarish bilan bog'liq bilvosita xarajatlar:
- Ishlab chiqarish va sotish uchun soliqlar va yig'imlar
- Uskunalar, binolar, materiallarni sug'urtalash xarajatlari
- Ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari, ma'muriy-xo'jalik xodimlari
- Ishlab chiqarish binolarini ijaraga berish xarajatlari
Nomoddiy ishlab chiqarish bilan bog'liq to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar:
- Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
- Aqlli mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqish va loyihalash xarajatlari
- Tadqiqot va ishlab chiqish xarajatlari
Nomoddiy ishlab chiqarish bilan bog'liq bilvosita xarajatlar:
- Marketing va reklama xarajatlari
- Ma'muriy va texnik xodimlar xarajatlari
- Tashkilot mulkini sug'urtalash xarajatlari
- Intellektual mulkni patentlash xarajatlari
To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlarni tahlil qilish ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini aniqlashga, shuningdek ularni optimallashtirish va umumiy xarajatlarni kamaytirish uchun ishlab chiqarish jarayonining eng qimmat parametrlarini aniqlashga imkon beradi. Bu, shuningdek, tashkilot samaradorligini oshirish uchun kamaytirilishi kerak bo'lgan xarajatlarni aniqlashga yordam beradi.
Moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun foyda, rentabellik, rentabellik indeksi va qaytarish muddati kabi turli ko'rsatkichlardan foydalaniladi.
Foydani hisoblashda mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish uchun barcha to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlar, shuningdek sotishdan tushgan daromadlar hisobga olinadi. Foydani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: