Iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etishning xalqaro tajribalari

1-jadval

Jaxonda TTXI rivojlanishining geografik tarkibi, mlrd. doll

	TTXIni oqimi	2017 y.	2018 y.	2019 y.	2019 yilda 2017 yilga nisbatan o’zgarish, %
Dunyo	TTXIni jalb etish	1700	1330	1452	9,2
	TTXIni chetga chiqarish	1712	1347	1411	4,8
Rivojlangan mamlakatlar	TTXIni jalb etish	880	517	566	9,5
	TTXIni chetga chiqarish	1216	853	857	0,5
Rivojlanayotgan mamlakatlar mamlakatlar	TTXIni jalb etish	725	729	778	6,7
	TTXIni chetta chiqarish	423	440	454	3,2
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlari	TTXIni jalb etish	95	84	108	28,6
	TTXIni chetga chiqarish	73	54	99	83,3

Jahon iqtisodiyotida 2019 yilda 2018 yilga nisbatan TTXIni jalb etish va
chetga chiqarish hajmi tegishlicha 9,2 va 4,8 % ga oshgan. Biroq, 2018 yilda jahon iqtisodiyotida TTXI oqimi rivojlangan va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida 2017 yilga nisbatan pasayish tendentsiyasiga ega bo’lgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa TTXIni jalb etish va chetga chiqarish hajmi 2018 yilda 2017 yilga nisbatan sezilarli darajada ortgan yildagi dunyo bo’yicha TTXIni jalb etish va chetga chiqarish darajasining pasayishiga muayyan omillar ta’sir ko’rsatgan. Lekin 2019 yildan jahon iqtisodiyotida TTXI oqimi yanada oshish tendentsiyasini egallagan.

2-jadval

Jahonda TTXI oqimining geografik tarkibi (jamiga nisbatan foiz hisobida

	TTXIni jalb etish			TTXIni chetga chiqarish
	2011 y.	2012 y.	2013 y.	2011 y.	2012 y.	2013 y.
Dunyo bo’yicha	100	100	100	100	100	100
Rivojlangan mamlakatlar	51,8	38,8	39,0	71,0	63,3	60,8
Rivojlanayotgan mamlakatlar	42,6	54,8	53,6	24,7	32,7	32,2
O’tish iqtisodiy oti mamlakatlari	5,6	6,3	7,4	4,3	4,0	7,0

Xorijiy korxonalarni tashkil etish orqali chet el investitsiyalarini jalb qilish bugungi kunda kengayib bormoqda. O’zbekistonda xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar iqtisodiyotning turli sohalarida tashkil etilishi mumkin. Yirik xorijiy kompaniya va korxonalar o’z mol - mulklari bir qismini ajratib, shu’ba korxonalar ochishi mu⁸mkin. Bunday shu’ba korxonalarga ham qo’shma korxonalarga qo’yilgan talablar belgilangan.
Ikki yoki uchdan ortiq davlat yoki korxonalar o’z kapitallarini jamlagan holda halqaro tashkilotlar tashkil etishi mumkin.
Kontsessiya shartnomalari - bu tabiiy boyliklarni, ayrim foydali qazilmalarni qazib olish va o’zlashtirish uchun tuzilgan shartnomalardir.
Lizing shartnomasi esa chet el investitsiyalari ishtirokida asbob - uskunalami, texnika - texnologiyalarni uzoq muddatga ijaraga olish.
Tenderlar esa tanlov asosida investorlarning investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga jalb etilishidir.
Erkin iqtisodiy hudud - bu ma’lum hududda chet el investitsiyalari erkin kirib kelishi va ularga nisbatan qator imtiyozlar belgilangan hududdir.
Xalqaro investitsiyalarni tartibga solish bo’yicha muhim amaliy hujjatlardan biri - Osiyo-Tinch okeani hamkorligi tashkiloti doirasida ishlab chiqilgan xorijiy investitsiyalarning «ko’ngilli kodeksi»dir. Kelajakda Umumjahon savdo tashkiloti (UST) tomonidan foydalanilishi mumkin bo’lgan ushbu «kodeks» da quyidagi investitsion tamoyillar qayd etilgan:

• transparentlik;

  
  

• donor-mamlakatlarga nodiskriminatsion yondashuv;

  
  

• xorijiy investorlar uchun milliy rejim;

  
  

• investitsion rag’batlarni sog’liqni saqlash, havfsizlik va atrof-muhitni muhofaza qilishni ta’ mini ash bilan mos tushishi;

  
  

• savdoni va kapital qo’yilmalar o’sishini chegaralovchi investitsiyalarga bo’lgan cheklovlarni minimallashtirish;

  
  

• investitsiyalarni ekspropriatsiya qilinishidan voz kechish (bunda ijtimoiy maqsadlar uchun va milliy qonunchilik doirasida, nodiskriminatsiya asosida, xalqaro huquq qoidalariga amal qilgan holda va etarli va samarali kompensatsiya to’lanishi sharti bilan ekspropriatsiya amalga oshirilishi mumkin);

  
  

• ro’yxatdan o’tkazilish va konvertatsiyalashuvning ta’minlanishi;

  
  

• kapitalni olib chiqishdagi to’siqlami yo’qotish;

  
  

• ikki marotaba soliqqa tortishni bekor qilish;

  
  

• retsipient mamlakatning milliy qonunchiligiga, ma’muriy tartib va qoidalariga xorijiy investoming amal qilishi;

  
  

• investitsion loyihani amalga oshirish bilan bog’liq xorijiy mutaxassislami mamlakatdan chiqishiga va vaqtincha tashrif buyurishiga ruxsat berish;

  
  

maslahatlar va muzokara yoki arbitraj yordamida kelishmovchiliklarni bartaraf etish.

XULOSA VA TAKLIFLAR
Ko'pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob'ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne'matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta'riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob'ektlariga yo'naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir.
Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya o'rtasidagi nisbatga qarab iqtisodiyotning ahvoli qanday ekanligini, ya'ni yuksalish, yo turg'unlik yoki pasayish davrini boshidan kechirayotganligini aniqlash mumkin. Agarda, yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortiq, ya'ni sof investitsiya yuqori bo'lsa, iqtisodiyot yuksalishda bo'ladi, chunki uning ishlab chiqarish quvvatlari o'sadi.
Maqsadiga ko'ra, xorijiy investitsiyalar bevosita va portfel’ investitsiyalarga bo’linadi. Bevosita investitsiyalar - bu kapitalni to’g'ridan-to’g'ri eksporti bo'lib, investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish huquqini beradi. Bunda korxona asosiy kompaniyaning xorijdagi shahobchasiga aylanadi. Bevosita xorijiy investitsiya(BXI)lar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali shaklida bo’ladi.
Mamlakatimizda Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining tashkil etilgani chet el investistiyalarini jalb etishda ko’p jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda, desak, hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Jamg’armaning asosiy vazifasi iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari va yo’l-kommunikastiya sohasidagi strategik muhim investistiya loyihalarini xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda moliyalashda faol ishtirok etishdan iborat.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilinayotgan xalqaro sarmoyalarning asosiy qismi Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya hamda Niderlandiya davlatlari tashkil etmoqda. Xitoy davlati jami jalb qilingan xalqaro sarmoyalarning 35.66% ni tashkil qilayotgani va bu borada mamlaktimiz ushbu davlat bilan yuqori darajada hamkorlik ishlari olib borayotganini ko’rish mumkin. Bundan tashqari, xalqaro sarmoyaning Rossiyaga 26.79%, Janubiy Koreyaga 19.50% hisobida to’g’ri kelayotganini takidlash lozim.

Mavzuni o’rganib chiqib, mamlakatimiz investitsiya salohiyatini yanada oshirish uchun quyidagi takliflarni kiritaman:

• Aholining o’rta va quyi qatlamlarini ish bilan ta’minlash maqsadida, investitsiyalar oqimini hududlar bo’yicha aholi soniga qarab proporsional taqsimlash;

  
  

• Mamlakatimiz bo’ylab erkin iqtisodiy hududlar sonini ko’paytirish;

  
  

• Chet el investorlari uchun berilgan mutloq soliq imtiyozlaridan ozod qilishdan tashqari, imtiyoz muddati tugagach qisman imtiyozlar berishni joriy etish;

  
  

• Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka investitsiyalarni jalb etishda davlat kafolatlarini oshirish, investitsion g’oyalar tanlovlarini o’tkazish;

  
  

• Moliya bozorini, xususan, qimmatli qog’ozlar ikkilamchi bozorini rivojlantirish;

  
  

• Mamlakat miqiyosida investitsion portfelni shakklantirish borasidagi aholining savodxonligini oshirish;

  
  

Ushbu mavzuni o’qitishda elektron taqdimot va muammoli ta’lim metodlaridan kengroq foydalanish.