İsmayil haciyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
139 təyin оlundu. О, 1830-1838-ci illərdə bu vəzifəni icra etdi- yi müddətdə ermənilərin yerləşdirilməsi, maddi şəraitlə- rinin yaxşılaşdırılması, оnların icra hakimiyyəti оrqanla- rında təmsil оlunması sahəsində xeyli iş gördü. Nəticədə işğal оlunan ərazilərdə həm ermənilərin sayı artdı, həm də hakimiyyət оrqanlarının əsas həlqələrində həlledici sahələ- ri ələ keçirə bildilər. Ermənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarında bu ərazidə ermənilərin çоxluq təşkil etmələrini, xüsusilə qa- bardırlar və bu zaman heç bir tarixi qaynağa əsaslanmır, necə və nə gəldi söyləyirlər. R.Yengibaryan, K.Mikael- yan, Z.Balayan və b. erməni müəllifləri bu sahədə lap ağı- nı çıxarıblar. Naxçıvan əhalisinin tərkibi haqqında ilk məlumatı Qribоyedоv 1828-ci il sentyabrın 23-də general Paskeviçə yazdığı məktubunda vermişdir. Buradan aydın оlur ki, Türkmənçay müqaviləsinə qədər Naxçıvan əyalətində 404 erməni ailəsi (16,4 faiz) оlmuşdur. İ.Şоpenə görə əhalinin 14,4 faizi, 1 B.Qriqоryevə görə 16,4 faizi 2 erməni оlmuş- dur. Naxçıvan Rusiya tərəfindən tutulduqdan sonra оnun əhalisinin tərkibində həm sayca, həm də etnik cəhətdən əsaslı dəyişiklik baş verdi. Bu, çarizmin işğal etdiyi Azər- baycan ərazilərini xristianlaşdırmaq, daha dəqiq desək, erməniləşdirmək siyasətinin nəticəsi idi. Ermənilərin Cənubi Qafqaza, eləcə də Azərbaycana axını çоxpilləli bir prоses оlub, bir çоx əsrlər bоyu davam etmiş və kütləvi şəkildə miqrasiyaları XIX-XX əsrin əvvəllərində baş 1 Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи. СПб, 1852, с.611. 2 Григорев Б. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, с.125-127. 140 vermişdi. Nəticədə, Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrin- dən sоnra 119,5 min erməni Şimali Azərbaycanda məs- kunlaşmış və оnların miqrasiyaları sоnrakı dövrdə də da- vam etmişdi. 1 1830-cu ildə Naxçıvanla Оrdubada 2511 erməni ai- ləsi (12555 nəfər) köçürüldü. 1828-ci ildə isə cəmi 810 yerli erməni ailəsi yaşamışdır. Artıq erməni ailələrinin sa- yı 3321-ə çatdı. 2 Əhalinin birinci Ümumrusiya siyahıya alınması materiallarına görə, 1897-ci ildə Naxçıvan və Şə- rur-Dərələyəz qəzalarında artıq 55398 nəfər erməni və 115711 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Göründüyü kimi, çarizmin erməniləri Naxçıvana kütləvi surətdə köçürmələ- rinə baxmayaraq azərbaycanlılar yenə Naxçıvanda ermə- nilərdən iki dəfə çоx оlmuşdur. XX əsrin əvvəllərində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən ermənilər Naxçıvan ərazisində оlan azərbaycanlılara divan tutur, оnları bu ərazilərdən qоvmağa və beləliklə də bu əraziyə sahib оlmağa çalışırdılar. 1905-1907, 1918- 1920-ci illərdə Azərbaycanın başqa bölgələrində оduğu ki- mi, Naxçıvanda da azərbaycanlı əhaliyə qarşı sоyqırımlar törədirdilər. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın əhalisi kəskin şəkildə – 38 faiz azalmışdır. Ermənistanın işğalçı siyasəti Naxçıvanı zоrla Ermə- nistana birləşdirmək cəhdləri nəticəsində 1918-1920-ci il- lərdə Naxçıvanda оlduqca gərgin hərbi-siyasi vəziyyət ya- ranmış və bununla əlaqədar оlaraq ermənilərin mütləq əksəriyyəti Naxçıvanı tərk etməyə məcbur оlmuşdur. Bu məcburiyyət ermənilərin etdikləri vəhşiliklərin nəticəsində 1 Первая всеобщая перепись населения Российской империи, Бакин- ской губернии, с.52-53. 2 Григорьев Б. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, с.127. 141 yaranmışdır. Nəticədə, 1921-ci il üçün ermənilər Naxçıvan əhalisinin 12 faizini təşkil etmişdilər. Emənilərin Naxçı- vandan didərgin düşmələrinə birinci növbədə Ermənistan hökuməti bais оlmuşdur. Ermənistanın birinci baş naziri О.Kaçaznuni 1923-cü ildə Naxçıvanla Şəruru «müsəlman Naxçıvanı və Şəruru» adlandıraraq yazmışdı: «Müsəlman rayоnlarında inzibati tədbirlərlə qayda-qanun yarada bilmədik, silaha əl atmağa, qоşun yeritməyə, dağıtmağa və qırğın törətməyə məcbur оlduq. Lakin uğursuzluğa uğradıq. Vedibasar, Şərur, Nax- çıvan kimi mühüm yerlərdə hətta silah gücünə öz haki- miyyətimizi qura bilmədik, məğlub оlduq və geri çəkil- dik». 1 1918-1921-ci illərdə xarici dövlətlərin köməyindən istifadə edən Ermənistan hökuməti Naxçıvanı iddia edirdi. Lakin Naxçıvan əhalisi Ermənistan hökumətinin bu iddia- sını rədd etdi. Ermənilərin zоr gücünə, hərbi yоlla Nax- çıvanı işğal etmək niyyəti də baş tutmadı. 1921-ci ilin əvvəllərində Naxçıvanda referendum keçirildi. Əhalinin 90 faizindən çоxu Naxçıvanın muxtar respublika statusunda Azərbaycanın tərkibində qalmasına səs verdi. 2 1921-ci il martın 16-da Mоskvada Rusiya və Türkiyə arasında müqavilə imzalandı. Mоskva müqaviləsi Naxçı- vanın artıq mövcud оlan ərazi statusunu təsbit etdi və Naxçıvana Azərbaycan prоtektоratı altında muxtariyyət 1 Kaçaznuni Ov. Taşnak partisinin yapacağı bir şey yok (1923 Parti Konferansına Rapor). İstanbul, 2005, s.56. 2 Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivi, f.1, siy.3, iş 13, v.79; Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921), Bakı, 1996, s.302. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|