“İsrail-Fələstin münaqişəsi Oslo prosesindən sonra: yeni problemlər

49 

 

 

görə  deyil  İsrailli  məşkunlaşanlara  müvafiq  olaraq  görə  edildiyindən  böyük 

problemlər yaratmışdı. Nəzəri olaraq izah belə güc olan bu bölgə təsnifi praktikada 

"yarış ayrı-seçkiliyin"nın fərqli bir uygulanışıdır. Bu cür bir digər ayrı-seçkilik da 

iqtisadi  mövzularla  əlaqədar  hissədə  ortaya  qoyulmuş;  iki  tərəfə  də  istədikdə  işçi 

hərəkətliliyini  məhdudiyyət  səlahiyyəti  verilmişdi.  Bu  da  İsraildə  çalışan 

Fələstinliləri təsir edən digər bir maddədir. 

 Əl Xəlil Protokolu 

      Məskunlaşanlara  görə  reallaşdırılmış  belə  bir  bölgə  təsnifinin  yaratdığı 

problemlərin  ən  diqqətə  çarpan  görüldüyü  yer  Əl  Xəlil  olmuşdur.  100  min 

Fələstinlinin arasında yaşayan 400 İsrailli məskunlaşmaçılarnın yaratdığı potensial 

təhdid  bir  məscidə  edilən  silahlı  hücumla  konkret  olaraq  görülmüşdür.  Bunun 

ardından  bölgəyə  BMT  nəzarət  birliyi  yerləşmiş;  1997-ci  ildə  də  Əl  Xəlil 

Protokolu  imzalanmışdır.Əl-Xəlil  Protokolu  onsuz  da  Oslo-II  ilə  yaradılan 

kantonlardan biri olan  Əl-Xəlilin öz  içində  də  Fələstin  rəhbərliyinə  buraxılan  H1 

bölgəsi  ilə  İsrail  yoxlamasına  buraxılan  H2  bölgəsi  olmaq  üzrə  ikiyə  böldü.  H2 

bölgəsində  40  min  Fələstinli  ilə  birlikdə  yaşayan  400  Yəhudinin  qorunması  da 

beləcə  təmin  edilmiş  oldu.  İsrail  hər  zamanki  kimi  bu  andlaşmaqla  mühacirlər 

problemini  həll  etmək  yerinə  mühacirlər  vəziyyətini  olduqları  bölgələrdə 

möhkəmləndirmək yolunu seçdi.  

Wye River və Şarm əl Şeyx memorandumları 

      Oslo-II və El-Xəlil tənzimləmələrində İsrailin sülh deyil çözümsüzlükden yana 

olan  rəftarının  görülməsindən  sonra  Barış  Süreci'nin  müsbət  nəticələr  gətirə 

ümidləri getdikcə azaldı. Müddət içərisində sülh tərəfdarı İsak Rabinin həddindən 

artıq-sağçı  bir  Yəhudi  tərəfindən  öldürülməsinin  ardından  vəzifəyə  başlayan 

Netanyahu Fələstinə qarşı sərt siyasətlərə geri döndü və "sülh üçün torpaq" düsturu 

yerinə  "təhlükəsizlik  təmini  qədər  sülh"  düsturunu  tətbiqə  başladı.Hər  nə  qədər 

İsrail  sülh  uzaqlaşan  bir  görüntü  çizse  də  tərəflər  1998  və  1999-cu  ildə  iki  dəfə 

---

50 

 

 

daha  müzakirə  edildi  və  Wye  River  və  Şarm  əl  Şeyx  memorandumları  nümayiş 

olundu.  23  Oktyabr  1998-ci  ildə  imzalanan  Wye  River  Memorandumu'yla  İsrail 

Qərb  Şəriyənin    13%-dən  daha  çəkilməyi  öhdəsinə  götürdü.  Ancaq  Wye  Riverin 

əsas  maraq  çəkən  tərəfi  Fələstin  rəhbərliyinə  yüklədiyi  yükümlülüklerdir. 

Memoranduma  görə  Fələstin  rəhbərliyi  a)  terrorizmə  qarşı  dözümlülük 

göstərməyəcək; b) bütün terrorist hərəkətləri qadağan və qeyri-qanuni olaraq silah 

bulunduranların  əllərindəki  silahları  toplayacaktır.

117

  Bununla  İsrailin  Fələstində 

güclənməyə başlayan HƏMAS kimi radikal-islamçı təşkilatlara qarşı narahatlığının 

getdikcə  artdığı  başa  düşülür.  4  Sentyabr  1999  imzalanan  və  Oslo  prinsiplər 

Bəyannaməsinin məqsədlərini reallaşdırmağa istiqamətli son sənəd sayıla Şarm əl 

Şeyx  Memorandumu'nda  isə  İsrail  birliklərinin  Qərb  Şəriyədən  çəkilməsinin  və 

Fələstinli  məhbusların  sərbəst  buraxılmasının  sürətləndirilməsi  qərara  bağlandı. 

Ayrıca  son  status  görüşmələrinin  13  Sentyabr  2000  tarixində  müqavilənin 

imzalanmasıyla  təmini  nəzərdə  tutulan  bir  təqvim  hazırlandı.

118

  Ancaq,  bu 

təqvimin  tamamlanması  üçün  Camp  Daviddə  bir  araya  gələn  tərəflər  yenə  bir 

razılığa gələ bilmədilər və sülh prosesi başa çatdı. 

2.3  XX əsrdə yenidən alovlanan savaş 

Camp David danışıqları 

        Şarm  əl  Şeyx  Memorandumu'nda  ortaya  qoyulan  son  status  andlaşması 

təqviminin  zamanında  həyata keçirilməsi üçün tərəflər  11-14  iyul  2000-ci  il  ABŞ 

prezidenti  Bill  Klintonun  vasitəçiliyi  Camp  Daviddə  bir  araya  gəldilər.  Camp 

Daviddə  danışılan  mövzular  son  status  danışıqlarında  müzakirə  edilmək  üçün 

təxirə salınan qaçqınlar, məskunlaşmalar, sərhədlər, Fələstin dövlətinin quruluşu və 

Qüds problemləridir. Camp Davidin başdan müvəffəqiyyətsiz olacağı iki tərəfin də 

güzəştə getmədən müdafiə sahələr üzərində uzlaşma imkanı olmayacağın onsuz da 

                                                           

117

 Tanju Bilgiç, İsrail-ABD İlişkileri: Özel Bir Perspektif, Türel Yılmaz, Mehmet Şahin ve Mesut Taştekin (der.), 

Ortadoğu Siyasetinde İsrail, 1. Baskı (Ankara: Platin Yayınları, 2005), s. 90-92. 

118

 Ekrem Karakoç, ABD’nin Fələstin Politikası, Fələstin: Çıkmazdan Çözüme, 1 Baskı (Küre Yayınları, İstanbul: 2003), 

s. 106 

---

51 

 

 

ən  başından  bilinən  bir  gerçək  idi.  Müzakirə  mövzularından  qaçqınlar  problemi 

İsrailin qaçqınların geri dönüşünə qarşı çıxan tutumu səbəbindən həll edilə bilmədi. 

1948 və 1967 savaşlarıyla torpaqlarından İordaniya, Livan və Qəzzəyə köç etmək 

məcburiyyətində  qalan  qaçqınlar  2000-ə  gəlindiyində  3.5  milyonluq  bir  əhalini 

meydana  gətirirdilər.  İsrail  isə  bu  qədər  sıxlıq  bir  Ərəb  əhalinin  İsrail  Dövlətinin 

mövcud  demoqrafik  quruluşunu  pozacağını  və  dövlət  içindəki  Yəhudi  əhali 

üstünlüyünün Ərəblər lehinə pozulacağını müdafiə edirdi. Marwan Bishara'ya görə 

isə  Ərəb  əhalinin  geri  dönüşü  İsrail  üçün  problem  yaratmayacaq.  Çünki  köçlər 

sonra  Araplar'dan  qalan  torpaqlara  yerləşən  154.000  İsrailli  4.9  milyon  qaçqının 

oğurlanmış nisbi olaraq çox geniş bir sahəni əllərində bulundurmaktaydı. Qəzza və 

Livandakı qaçqınların İsrail Dövləti içindəki yurdlarına dönüşlərində icazə verilsə 

belə  bu  geri  dönüş  Yəhudi  əksəriyyətinin  yaşadığı  bölgələrdəki  əhali  quruluşu 

değiştirmeyecektir.

119

  Sərhədlər  mövzusunda  Fələstin  tərəfi  İsrailin  BMT 

qərarlarına uyğun şəkildə 1967 əvvəli sərhədlərinə çəkilməsini istəyərkən, Yəhudi 

məskunlaşmalarının  olduğu  1967  sonrası  əlində  tutduğu  bölgələri  buraxmaq 

istəmirdi. Bir digər əhəmiyyətli anlaşılmazlıq nöqtəsi gələcəkdə qurulacaq Fələstin 

dövlətinin  statusuyla  əlaqədar  ortaya  çıxdı.  Fələstinlilər  tam  müstəqil  və  suveren 

bir  dövlət  qurmaq  istəyərkən  İsrailin  1967-cı  torpaqlarında  varlığını  davam 

etdirməsinin əvvəlki şərhlərlə uyğun olaraq qəbul etdiklərini bildiriblər. Buna qarşı 

İsrail tərəfi də Qərb Şəriyə və Qəzzada bir Fələstin dövlətinin qurulmasını və bu 

bölgələr  arasındakı  əlaqələrin  İsrail  torpaqlarından  keçməsinə  icazə  verəcəklərini 

söylədi.  Ancaq  İsrail  ordusu  olmayan  bir  Fələstin  tələb  etdi  və  Fələstinin  hava 

sahəsini  da  nəzarət  edəcəyini  söyledi.38  Yəhudi  mühacirlər  mövzusunda  isə 

tərəflərin  rəftarları  dəqiq  idi.  İsrail  Fələstin  bölgələrindəki  Yəhudi  mühacirlər 

varlığını davam etdirəcəyini söyləyərkən Fələstin rəhbərliyi bu  məskunlaşmaların 

dərhal qaldırılmasını istədi. Çünki məskunlaşmalar Fələstin dövlətinin suverenliyi 

altında  olacaq  torpaqları  bir-birindən  ayırır;  məskunlaşmalar  arasındakı  yol 

şəbəkələri  Fələstinlilərin  öz  topraklarıyla  ulaşımlarını  maneə  törədir  və  İsrail 

                                                           

119

  

---