İstanbul üNİversitesi

_________________________________________________________ART-SANAT 2014/1___________________________________________________________ 
 
91 
 
Vedat  Dalokay  Mimarlar  Odasının  çağrısıyla  yarışma  jürisinden  çekilmişlerdi.  Gelen 
eleştirilerin  tümü  Atatürk  heykeli  yarışmasının  düzenlenmesine  değildi.  Büyük  Millet 
Meclisi  yerleşkesinde  yapılacak  olan  Halkla  İlişkiler  Binasının  davetli  bir  yarışmayla 
elde  edilmesine  de  karşı  çıkıyorlardı.  Zaten  1979  yılında  Cumhuriyet  Senatosu  yeni 
Senato binası için bir yarışma anons etmişti. Bu karışık ve stresli ortamda 1980 darbesi 
de yaklaşmaktaydı.  
Atatürk  heykeli  için  açılan  yarışma  1979  ve  1980’de  iki  aşamalı  olarak 
gerçekleştirildi. Jüriye Holzmeister’da davet edildi. Behruz Çinici’nin anlattıklarına göre 
Holzmeister  yaşından  dolayı  seyahat  edebilecek  durumda  değildi.  Bununla  beraber 
yapılan  yarışma  teslimlerinin  fotoğrafları  o  zaman  Avusturya’da  ikamet  eden 
Holzmeister’a  gönderilmişti.  Çinici  Holzmeister’in  anıtın  yerini  belirlediği  eskizleri 
jüriye  gönderdiğini  belirtir.  Bu  eskizlerde  5000  kişilik  bir  amfi  ve  Şeref  Avlusunu 
karşılayacak  şekilde  20x20  metrelik  bir  halk  forumu  çizer.  Holzmeister,  Balamir 
tarafından  yayına  hazırlanan,  TRT  sunucusu  Nazmi  Kal  tarafından  yapılan  bir 
röportajında  jüri  üyesi  olması  sıfatıyla  bazı  önerileri  seçip  gönderdiğini  belirtir.  Bazı 
mimarların Meclis yapısında değişiklikler yapmayı istediğinden dem vurarak, Meclis’te 
Atatürk Anıtı’nın yerinin belli olduğundan, o anıtın arkasında değil önünde toplanılması 
gerektiğinden  bahseder.  Atatürk’ün  çepeçevre  sarılması  gerektiğini  anlatır  (Balamir 
2002: 18). Gezer’ e göre Holzmeister anıtın yer seçiminde jüriye gönderdiği mektupta 
belirttiği  şekliyle  ön  bahçede  değil  de  Senato  bloğunun  yanında  yer  almasında  etkili 
olmuştur. Bu manevrayla bina ve çevresindeki aksiyelite kırılacak ve böylelikle insanlar 
anıtın  arkasında  değil  hep  önünde  toplanacaklardır.  Bu  fikir  Holzmeister’in  en  baştan 
beri  gerçekleştirmek  istediği  halk  forumu  ideali  ile  örtüşecek,  Parlamento  binasına 
yaklaşımda Atatürk heykeli görsel ve fiziksel bir engel oluşturmayacaktır.   
Yarışmanın  ilk  etabında  teslim  edilen  43  projeden  sadece  10’u  ikinci  etap  için 
seçilmiştir.  İkinci  etapta  yarışmacılardan  bazı  değişiklikler  yapmaları  istenmiş,  ek 
çizimler  ve  farklı  ölçek  modelleri  teslim  etmeleri  beklenmiştir.  Aralarından  Hüseyin 
Gezer (heykeltraş) ve İmran Gezer (mimar)’ın projeleri birinci seçilmiştir. Holzmeister 
kendisi  ile  yapılan  röportajda  kendisinin  de  seçtiği  bu  projenin,  yine  kendi  belirttiği 
yerde  kurgulanmasına  sevindiğini  ifade  eder  (Balamir  2002:  18).  İkinci  seçilen  proje 
Mehmet Aksoy (heykeltraş) ve Canan Erselçuk (mimar)’a aittir. Daha sonraları Çinici ile 
yaptığımız bir röportajda birincilik ödülünün Mehmet Aksoy’a verilmiş olmasının daha 
iyi olacağını ifade etmiştir. Üçüncü ödül ise Sadi Çalık (heykeltraş) ve Fatih Gorbon’dan  
(mimar) oluşan gruba verilmiştir.  
Gezer  anıtın  fiziksel  düzenlenmesinde  iki  ölçütün  önemli  olduğunu  ifade  eder 
(Gezer  1979:131).  İlki  binanın  kendisidir.  İkincisi  de  anıtın  konulacağı  yerin  resmi 
ambiansıdır.  Atatürk’ün  deyişleri  arasından  anıt  için  “Bağımsızlık  ve  Özgürlük  benim 
karakterimdir”seçilir.  Kompozisyonda  üç  figür  yer  almaktadır:  Atatürk  figürü,  Erkek 

---

_________________________________________________________ART-SANAT 2014/1___________________________________________________________ 
 
92 
 
figürü,  Kız  figürü.  Atatürk  anıtının  yerden  yüksekliği  yaklaşık  5  metre  belirlenmiştir. 
Sivil kıyafetler içerisinde yürürken temsil edilen Atatürk’ün atılımcı karakteri sembolize 
edilmek  istenmiştir.  Erkek  figürü  yüzünü  İnönü  bulvarına  dönmüş  elinde  bağımsızlık 
meşalesini  taşımaktadır.  Kız  figürü  binaya  dönük  elinde  özgürlük  meşalesi  ile  temsil 
edilmiştir.  Atatürk  heykeli  yarışmasında  ikinci  ödül  plastik  kalitesi  ve  yırtık  bir  saçak 
altında  yarı-açık  mekanlar  yaratan  duyarlı  yaklaşımıyla  seçilmiştir.  Bunun  yanında 
tören avlusu ile kurduğu dolaylı ilişkilerden dolayı eleştirilmiştir. Üçüncü ödülün plastik 
kalitesi  yine  övgüyle  karşılanmıştır.  Ve  fakat  yerden  yükseltilmiş  halka  yapının  tören 
avlusunda  yerleştirildiği  yerden  dolayı  tören  avlusunu  ön  ve  arka  mekanlara  bölüyor 
olması  beğenilmemiştir.  Aslında  ikinci  etapta  teslim  edilen  10  projenin  en  fazla 
eleştirildiği konu Meclis binası ve anıt heykelin birbiriyle yarışıyor olmasıdır.  
Projenin 1979  yılında belirlenmesinden sonra iki yıllık inşa süreci başlar.  Anıtın 
açılışı Atatürk’ün  100.  Doğumgünü  kutlamalarına  yetiştirilmek  istenir.  Heykelin  bronz 
modeli  Macaristan’da  yaptırılır.  1980  yılında  Prof.  Afet  İnan,  mimar  Behruz  Çinici  ve 
Prof. Enver Ziya Karal Budapeşte’ye 1/1 alçı modeli kontrole gönderilir. Cahit Karakas 
1980  darbesiyle  gider.  Sonunda  Atatürk  heykeli  19  Mayıs  1981’de  Kenan  Evren 
tarafından  açılır.  Heykel  tören  alanına  dönük  yüzüyle,  Büyük  Millet  Meclisinin  ve 
Cumhuriyetinin  kurucusu  için  bir  hatırlama  noktasıdır.  Büyük  Millet  Meclisinin  resmi 
bayramlardaki  devlet  törenleri,  yabancı  devlet  konukları  için  karşılama  törenleri  gibi 
bazı  resmi  ritüellerin  gerçekleştirilmesine  eşlik  eder.  Bu  yönüyle  anıt  mekanın  civic 
kalitesini arttırır. Anıtın tören alanının ortasına değil de yanına yerleştirilmesi aykırılık 
sergilerken kentsel vista lara ve kalabalıkların alanda toplanmasına olanak sağlar.  
Bu  çalışmada  Türkiye  Büyük  Millet  Meclisinde  yer  alan  Atatürk  anıtının 
gerçekleşme  hikâyesi  içerdiği  farklı  aktörler  ve  çatışmalar  ile  anlatılmak  istenmiştir. 
Halk ve güç unsurları arasındaki bağların zayıfladığı darbeler gibi siyasal düzensizlikler 
sözkonusu  olduğunda  ya da  yeni  yönetim  kadroları  devreye  girdiğinde sanat  yapıtları 
milli  birliğin  sağlanması  için  araç  olabilirler  ve  halkı  yatıştıran  unsurlar  olarak 
davranabilirler.  Bununla  beraber  yönetim  kadrolarının  anıtlar  ve  sanat  yapıların 
gerçekleştirilmesi  için  gerçekleştirdiği  detaylı  ve  zorlu  çalışmalar  eleştirilebilir, 
çekinceler geliştirilebilir ve siyasal çerçevenin değişmesi ile beraber bu çalışmalar için 
harcanan  zamana  rağmen  değersizleşmeleri  söz  konusu  olabilir.  Bütün  bu  açılardan 
bakıldığında yaklaşık 40 yıla varan bir tartışma sürecinin sonunda dikilen Atatürk anıtı 
Türk heykelciliği, politika, sanat ve mimarlığı açısından oldukça özgün bir örnektir.  
Millet  Meclisi  ve  Senato’nun  çalışma  komiteleri  tarafında  yürütülen  uzun 
tartışmalara,  önfikir araştırmalarına, bilim heyeti raporlarına karşın en son yarışmada 
kolossal,  heybetli  heykel  türünün  seçilmesi  enteresan  bulunmuştur.  Belki  de  uzun  ve 
verimli  ancak  bir  o  kadar  da  netleşemeyen  tartışmalardan  uzak  ve  güvenilir  bir  yol 
olarak  izlenmiştir.  Vale’e  göre  fiziksel  çevrede  yeni  kurulan  devletler  için  ulusal 

---