Ызбекистон республикаси
-mavzu: Yuridik va jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.Jismoniy shaxslar to`laydigan mol-mulk solig`i va uning ahamiyati. 5.Jismoniy shaxslardan mol-mulk solig`ini undirish tartibi.
| 9-mavzu: Yuridik va jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq
1.O`zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig`ining joriy etilishi va unig iqtisodiy mohiyati. 2.Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig`ini undirishning huquqiy asoslari. 3.Yuridik shaxslarlardan olinadigan mol-mulk solig`i bo`yicha imtyozlar. 4.Jismoniy shaxslar to`laydigan mol-mulk solig`i va uning ahamiyati. 5.Jismoniy shaxslardan mol-mulk solig`ini undirish tartibi. Korxonalarning mol-mulkiga solinadigan soliq, asosan, joylardagi mahalliy bYudjetlar daromad qismini shakllantiradi. Undirilgan ana shu soliq summasi teng ulushlarda mahalliy bYudjetlarga o`tkaziladi. Hozir mo`taxassislar mol-mulk solig`i va shu kabi resurs to`lovlarini anchagina oshirish va foyda (daromad)ga soliq Yukini kamaytirish maqsadga muvofik deb ta`kidlashmoqda Mol-mulk solig`i soliqlar tizimida qanday maqsadlarda joriy etiladi, degansavol tug`ilishi tabiiy. Mamlakatimizda mazkur soliqni joriy etishdan quyidagi maqsadalrda ko`zda tutilgan edi: Birinchidan, korxonalar o`zlarining xo`jalik faoliyatini Yuritishda ortiqcha va foydalanilmag`tgan mol-mulkini sotishga kizikishni uygotish; Ikkinchidan, xo`jalik Yurituvchi sub`ektlar balansidagi mol-mulkdan samarali foydalanishni rag`batlantirish. Mol-mulk solig`i moliyaviy nuktai nazardan rag`batlantiruvchilik va nazorat qilish mahalliy bYudjetlarni tuldirish nuktai nazridan esa fiskal vazifalarini bajaradi. Mol-mulk solig`i moliyaviy nuktai nazardan rag`batlantiruvchilik va nazorat qilish, mahalliy bYudjetlarni tuldirish nuktai nazaridan esa, fiskal vazifalarini bajaradi. Mol-mulk solig`i Yuqorida bag`n qilinganlaridan tashkari, mavjud ishlab chiqarishni ekstensiv kengaytirishni jilovlash vazifalarini xal qilishga ham samarali ta`sir qiladi. Turli sabablarga kura, daromadlarning bir qismi har doim daromad solig`iga tortilishdan «kochib koladi». Ammo moddiy boylika aylangach, mol-mulk solig`iga tortilmasdan iloji yo`q. Sarmoyalarni soliqqa tortish ulardan faol foydalanishni rag`batlantiradi, ortiqcha zaxiralardan holi bo`lishga rag`bat bo`ladi xizmat qiladi va o`z navbatida, ishlab chiqarish vositalari bozorining tashkil topishini jadallashtiradi. Bundan soliqning rag`batlantiruvchilik vazifasi kelib chiqib, u ishlab chiqarishda mol-mulkdan samarali foydalanish, asosiy fondlarning foydalanilmaydigan xajmini va ulardan samarali imkonini berdi. Hozirgi paytda mulk soliqlar idan keladigan daromad etakchi salmokka ega bo`lmasa-da, bu soliqlar soliq tizimida o`ziga xos urin to`tadi. SHuningdek, mol-mulk solig`i davlat bYudjetiga daromadni ta`minlash bilan birga, daromad va mulk taqsimotidagi nomo`tanosiblikni bartaraf etishning muhim vositasi hisoblanadi. Mulk soliqlar ining asl maqsadi davlat bYudjeti manfaatlariga va korxonalar manfaatlarigaxizmat kilshdan iborat. Korxonalar mol-mulkini soliqqa tortish mexnizmi bu-Yuridik shaxslar mol-mulkiga soliq solish bilan bog`liq bo`lgan, soliqni tashkil qilishda bevosita ishtirok etuvchi elementlar majmui hisoblanadi. Bu majmua: soliq sub`ekti, soliq ob`ekti, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliqqa tortiladigan baza, soliq imtig`zlari, soliqni to`lash muddatlari va boshqa elementlardan iborat. Hozirgi paytda Yuridik shaxslarning mol-mulklarini soliqqa tortish mexanizmida mavjud bo`lgan muammolar avvalo soliqqa tortish ob`ektini aniqlash tartibi va soliq stavkasi bilan bog`liqdir. Bundan tashkari, 2001 yil 1 yanvar holati bo`yicha asosiy vositalarni qayta baholashning ampalga oshirili bu 91 muammolarni yanada murakkablashtiradi. SHuningdek, huquqiy me`g`riy hujjatlarda bag`n qilingan qoidalar amaldagi holatlarga unchalik mos kelmayapti. SHu boisdan birinchi muammo soliqqa tortiladigan ob`ekt tarikbini aniqlash bilan bog`liq bo`ladi u soliq kodeksida ham 381-sonli «Yuridik shaxslarning mol-mulkinidan olinadigan soliqni hisoblash va bYudjetga to`lash tartibi to`g`risida»gi Yuriknomaga asosan, soliqqa tortiladigan ob`ekt deyilganda korxonalar balansida bo`lgan asosiy vositalar shu jumladan, lizing shartnomasiga kura sotib olingan vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirii chegirib atshlanmagan o`rtacha yillik qiymati nazarda tutiladi. Soliqqa tortiladigan ob`ekt korxona mol-mulkining qiymatdagi ifodasi bo`ladi, shu korxonaning balansida bo`lgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, lizing shartnomasi bo`yicha olingan mol-mulklarning majmuini ashkil etuvchi balans qiymatidan iboratdir. Agar ushbu huquqiy-me`g`riy hujjatlardagi qoidalarga e`tibor beradigan bo`ladik, ularda soliqqa tortishdagi kamchiliklarni kuzatish mumkin. Fikrimizcha, Yuridik shaxslar mol-mulki soliqqa tortiladigan ob`ekt sifatida, asosiy vositalarning o`rtacha yillik balansi qiymatini hisoblash jarag`nida asosiy vositalarning boshlangich qiymatidan eskirish summasi chegirilganidan keyin kolgan qoldiq qiymati bo`yicha hisoblanishi lozim. CHunki korxonalar asosiy vositalari ekspluatatsiya jarag`nida o`zining boshlangich sifatini yo`qotib, ham jismoniy, ham ma`naviy tomondan eskiradi. SHu tufayli, ularning amaldagi haqikiy qiymati eskirish darajasiga muvofik uning miqdoriga nisbatan kamayadi. Rossiyalik iqtisodchi olimlar ko`pgina korxonalarda asosiy fondlarning eskirish darajasi 70-90 foizni tashkil etmoqda deb, ta`kidlamoqdalar. Darhaqikat, amalig`tda korxona mol-mulkini boshlangich qiymat bo`yicha soliqqa tortish, avvalo, soliqqa tortishning adolatlilik tamoyiliga ziddir. Bu usulda soliqqa tortish, bir tomonodan, fond sig`imi Yuqori bo`lgan korxonalar uchun mulk solig`i bo`yicha soliq og`irligini oshirsa, ikkinchi tomondan, asosiy vositalarga ega bo`lmagan korxonlar uchun ijobiy bo`ladi kolmoqda. Natijada, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish korxonalari o`rtasida mulk solig`i bo`yicha soliqqa tortishning noteng hollari Yuzaga kelmoqda. Xususan soliqqa tortish maqsadida asosiy vositalarni o`rtacha yillik balans qiymatini boshlangich qiymati bo`yicha soliqqa tortish xozirgi paytdabozor iqtisodig`ti talablariga mos kelmasligi hamda xo`jalik Yurituvchi sub`ektlar balansida mavjud asosiy vositalardan samarali foydalanishni amalga oshira olmag`tganini alohida ta`kidlash mumkin. Soliqni hisoblashda eskirish summasini soliqqa tortiladigan mol-mulk ob`eti qiymatidan chegirish lozim. CHunki, asosiy fondlarni yangilash va qayta rekonstruktsiya qilishga safarbar qilinadigan mablag`lar soliqqa tortiladigan doiradan tashkarida bo`lishi lozim. Aks holda, korxonalarda asosiy fondlarning txnologik yangilanish tsikli bo`zilishi va okibatidaasosiy fondlarning to`liq emirilishiga olib kelishi mumkin. Hozirgi paytda xalk xujaligi tarmoklaridagi asosiy fondlarni yangilash kerak. CHunki xo`jalik Yurituvchi sub`ektlarning xo`jalik faoliyatida yangi ilg`or texnologiyalardan foydalanish jaxon andozalariga mos mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi. SHu munosabat bilan korxonalarda eskirish miqdorini soliqqa tortish doirasidan chiqarib, asosiy fondlarni yangilash g`ki texnologik yangilanish tsiklini to`g`ri amalga oshirishni tashkil etish zarur. Fikrimizcha, soliqni asosiy vositalar dastlabki qiymatiga kura hisoblash korxonalarni moderzinatsiyalash va eskirgan uskunalarni almashtirish uchun ragbat bula olmaydi. Boshqacha aytganda, mol-mulk solig`ini asosiy vositalarning boshlangich qiymatidan undirish tartibini saklab, bozor munosabatlarini shakllantirib bo`lmaydi. Albatta, amalda soliqqa tortish maqsadida asosiy vositalarning o`rtacha yillik balans qiymati aniqlash uchun qoldiq qiymati bo`yicha soliqni hisoblash a`lum darajada davlat bYudjetiga tushishi lozim bo`lgan soliq miqdorining kamayishiga olib keladi. Bunday holat bYudjet daromadlarini shakllantirishda bYudjet yo`qotishlariga olib kelishi mumkin. Fikrimizcha, ushbu bYudjet kamomadi masalasini echish uchun respublikamiz soliq sig`satining kontseptual Yunalishlariga tayanishi kerak. Ayniksa, bozor munosabatlarida iqtisodig`tni erkinlashtirish sharoitida, soliqqa tortish maqsadida, korxona mulkchilik huquqi asosida bo`lgan o`zok muddatli aktivlar bilan birga ularning balansida mavjud bo`lgan koldiklar g`ki mulk deb inkor etib bo`lmaydigan buhgalteriya hisobi balans aktivida aks ettirilgan ma`lum aylanma aktivlar koldiklarini mol-mulk solig`i bo`yicha soliqqa tortiladigan baza tarkibiga qo`shimcha element qilibkiritish maqsadga muvofikdir. 92 Mazkur metodologik xulosa mamlakatimiz xo`jalik Yurituvchi sub`ektlari mol-mulklaridan samarali foydalanish uchun ahamiyatli bo`lishi barobarida bYudjet daromadlarini shakllantirish uchun amaliy asoslarni yaratish va belgilashda ham muhimdir. SHunday qilib, soliqqa tortiladigan ob`ektning o`zgarishi natijasida mol-mulk solig`ini makbullashtirish soliq to`lovlarini rejalashtirishning asosiy printsipi bo`ladi, u soliqqa tortiladigan baza quyidagilar hisobiga oshib ketishiga yo`l qo`ymasligi kerak: Korxonalar aylanma mablag`larini vaqtincha tuxtatib kuyadigan ortiqcha moddiy zaxiralarini qisqartirish. Tayg`r mahsulotlarni oldi-sotdi jarag`nlarini jadallashtirish. Ishlab chiqarish texnologik tsikllari vaqtini qisqartirish va tugallanmagan ishlab chiqarish xajmini kamaytirish. Ishlab chiqarish zaxiralarining makbul miqdorini belgilash. Korxonada mavjud tovar zaxiralarini soliqqa tortishning afzalligi to`g`risida fikr Yuritar ekanmiz, tovar zaxiralari mol-mulk solig`i ob`ekti tarkibiga kiritilganda kaysi bahoda hisobga olinishi kerak, degan savol tugiladi. Tovarlarni soliqqa tortiladigan bazada hisobga olishda ular qiymatidan qo`shilgan qiymat solig`ini chegirish zarur. Boshqacha aytganda, korxonalarning soliqqa tortiladigan bazasidan tovarlar bo`yicha QQS bo`yicha chegirmalarni to`g`ri va asoslangan bo`lishi uchun birlamchi hisob hujjatlari va schet-fakturalarda aks ettirilgan qo`shilgan qiymat solig`i summalaridan foydalanish mumkin. Soliq solinadigan mol-mulkka ega bo`lgan Yuridik shaxslar mol-mulk solig`i to`lovchilardir. Soliq solish maqsadida Yuridik shaxslar deganda, xo`jalik Yuritishida g`ki tezkor boshqaruvida mol- mulk bo`lgan va o`z majburiyatlari bo`yicha mol-mulki bilan javob beradigan, shu jumladan mustaqil balans va hisob-kitob varagiga ega alohida bulinmalar tushuniladi. Soliq solishning alohida tartibi urnatilgan ayrim toifadagi to`lovchilarga Yuridik shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig`i tatbiqetilmaydi. Bunda, agar soliq solishning alohida tartibi urnatilgan Yuridik shaxslar faoliyatning asosiy turi bilan bir katorda boshqa faoliyat turlari bilan shugullansalar, ular alohida hisob Yuritishlari va qonun hujjatlariga muvofik mol-mulk solig`ini to`lashlari zarur. Yuridik shaxslar uchun soliq solish ob`ekti bo`ladi asosiy vositalar (qonun hujjatlariga muvofik mulk qilib olingan erning qiymati bundan mustasno) va nomoddiy aktivlarning o`rtacha yillik qoldiq qiymati, shuningdek belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob`ektining qiymati hisoblanadi. Soliq solish ob`ekti bo`ladi, shuningdek, me`g`rdagi muddatlarida urnatilmagan uskunalarning qiymati hisoblanadi. Agar u quyidagi shartlardan biriga javob bersa, amortizatsiyalanadigan asosiy vositalarning ijarasi lizing hisoblanadi: a) ijara muddati asosiy vositalar xizmat muddatining sakson foizidan oshsa; b) ijarachi asosiy vositalarni qat`iy narxda g`ki ijara tugashi bo`yicha belgilanadigan narxda sotib olish huquqiga ega bo`ladi; v) ijaraga olinadigan asosiy vositalarning qoldiq qiymati ijaraning tugashida ularning ijara boshlanishidagi qiymatining yigirma foizidan kamni tashkil etsa; g) to`lovlarning joriy summasi butun ijara davri uchun ijaraga olinadigan vositalar qiymatining tukson foizidan oshsa. Yuridik shaxslar mol-mulkining o`rtacha yillik qoldiq qiymati hisobot yilining 1 yanvaridagi va hisobot yilidan keyingi yilning 1 yanvaridagi mol-mulk qoldiq qiymatining yarmini kushishdan olingan summani hamda hisobot davri kolgan barcha oylari har bir dastlabki kunidagi mol-mulk qoldiq qiymati summasini 12 ga bo`lishdan olingan son sifatida ku-yidagi formula bo`yicha aniqlanadi: 1 yanv.ga 1 yanv.ga ------- 1fev.ga 1 dek.ga --------- - o`rtacha yillik qoldiq qiymati q 2 2 93 -------------------------------------------------- 12 hisobot davriga soliqni hisoblab chiqarish uchun mol-mulkning o`rtacha qoldiq qiymati hisobot davri oyining birinchi kunidagi mol-mulk qoldiq qiymati yarmini, hisobot davridan keyingi birinchi oyning birinchi kunidagi mol-mulk qoldiq qiymati yarmini va hisobot davri kolgan barcha oylari birinchi kunidagi mol-mulk qoldiq qiymatini kushishdan olingan summani 12 ga bo`lishdan olingan summa sifatida aniqlanadi. Agar mol-mulk oyning birinchi yarmida amalga kiritilgan bo`ladi, mol-mulkning o`rtacha yillik qoldiq qiymatini hisoblab chiqarishda kiritish oyi to`liq oy deb qabul qilinadi, agar mol-mulk oyning ikkinchi yarmida amalga kiritilgan bo`ladi, o`rtacha yillik qoldiq qiymat amalga kiritish oyidan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab hisoblanadi. Misollar: 1) Yuridik shaxs 20 oktyabrda ta`sis etilgan: 200_ yil uchun hisoblab chiqarishga Yuridik shaxs mol-mulki o`rtacha yillik qoldiq qiymatining hisob-kitobi Balans moddalari bo`yicha summalar Balans moddalari nomi Balans kodi satri 01.01 01.11 01.1 2 01.01 Asosiy vositalar 010 - - 845 845 835 Nomoddiy aktivlar 020 Asosiy vositalarning eskirishi 011, 021 100 110 120 Soliq solinadigan mol- mulkning qoldiq qiymati 012, 022 745 735 715 745 : 2 Q 735 Q 715 : 2 --------------------------- 122,08 Soliqni hisoblab chiqarish uchun mol-mulkning o`rtacha qoldiq qiymati 12 ) hisobot yilining I-choragi uchun: 1 yanv.ga 1 apr.ga ------ 1fev. ga 1 martga ------- 2 2 1-chorak uchun soliqni xis- oblab chiqar-ishga mol-mulkning o`rtacha kol-dik qiymati ---------------------------------------------------- 12 3) 13 martdan mol-mulk solig`ini to`lovchi bo`lgan Yuridik shaxs uchun: 1 marga 1 aprelga --------------- Q ---------------- 2 2 --------------------------------------------- I chorak uchun soliqni hisoblab chiqarishga mol-mulkning o`rtacha qoldiq qiymati 12 94 Soliq solinadigan bazani aniqlash uchun, balans aktivida aks ettiriladigan eskirishni chegirgan holda, buhgalteriya hisobining quyidagi hisobvaraklari bo`yicha summalar qabul qilinadi: asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraklari; o`zok muddatga ijaraga olinadigan asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraklari; nomoddiy aktivlarni hisobga olish hisobvaraklari; tugallanmagan qurilishni (belgilangan muddatlarda qurilishi tugallanmagan ob`ekt qismida) hisobga olish hisobvaraklari; urnatishga mo`ljallangan uskunani (me`g`r muddatlarida urnatilmagan uskuna qismida) hisobga olish hisobvaraklari. Soliq stavkalari quyidagicha: Yuridik shaxslarning mol-mulkiga 3 foiz stavkasi bo`yicha soliq solinadi. Me`g`rdagi muddatlarda urnatilmagan uskuna uchun mol-mulk solig`i ikki baravar ko`paytirilgan stavka bo`yicha to`lanadi. Eksport mahsuloti ishlab chiqaradigan va uni mustaqil ravishda g`ki ixtisoslashgan tashki savdo birlashmalari va firmalari orqali sotadigan, vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, kontsernlar, uYushmalar va kompaniyalarning tarkibiy bulinmalari hisoblangan korxonalar uchun quyidagi miqdorlarda sotishning umumiy xajmida o`zi ishlab chiqargan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning eksportdagi ulushiga bog`liq holda mol-mulk solig`ining tabakalashtirilgan stavkalari belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 12 dekabrdagi PQ-744-son qaroriga asosan 2008 yil 1 yanvardan e`tiboran Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig`ining stavkasi quyidagicha belgilangan: Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig`i STAVKALARI № To`lovchilar Soliq solinadigan bazaga nisbatan % larda soliq stavkasi 1 Yuridik shaxslar 3,5 2 O`zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportining erkin almashtiriladigan valYutadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksportchi korxonalar uchun, bundan ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 10 oktyabrdagi PF-1871-son Farmoni bilan tasdiqlangan xom ashg` tovarlari mustasno:* sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha belgilangan stavka 30 %ga pasaytiriladi sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan Yuqori belgilangan stavka 50 %ga pasaytiriladi Izoh: Me`g`riy muddatlarda o`rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig`i ikki baravar miqdorda to`lanadi. * Belgilangan (me`g`riy) muddatlarda ishga tushirilmagan tugallanmagan qurilish va uskunalar qiymatiga pasaytirilgan stavkalar qo`llanilmaydi. Ko`rsatilgan imtig`z savdo-vositachi korxonalarga, shuningdek erkin almashtiriladigan valYutaga xom ashg` tovarlari - paxta tolasi, ip gazlama, lint, neft’, neft’ mahsulotlari, gaz kondensati, tabiiy gaz, 95 elektr energiyasi, qimmatbaho, rangli va kora metallarni eksport qiladigan ishlab chiqarish korxonalariga tatbiqetilmaydi. Soliq bo`yicha imtig`zlar. Quyidagi Yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solinmaydi: a) notijorat tashkilotlarning mol-mulkiga, tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan mol-mulkdan tashkari; soliq solish maqsadida notijorat tashkilotlar deganda quyidagilar tushuniladi: faqat davlat bYudjeti mablag`lari hisobiga moliyalanadigan, tasdiqlangan smetalar doirasida harajatlarni qoplashga bYudjetdan dotatsiyalar oladigan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar; xayriya birlashmalar, uYushmalar va jamg`armalar, xalqaro tashkilotlar, diniy birlashmalar va boshqa tashkilotlar: 1) ijtimoiy-xayriya g`ki boshqa maqsadlar uchun barpo etilgan, tadbirkorlik faoliyati uchun daromad olishni ko`zlamasligi ta`sis hujjatlarida kayd etilganlari; 2) moliyaviy va boshqa mablag`larni mazkur tashkilotning xodimlari, muassislari g`ki a`zolarining shaxsiy manfaatlari uchun taqsimlamaydigan va investitsiyalamaydiganlari (mehnat uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdirlashlardan tashkari); b) xalk ta`limi va madaniyat muassasalari extig`jlari uchun foydalaniladigan mol-mulkka; v) uy-joy-kommunal xujaligi va boshqa umumfukaroviy ahamiyatga molik shahar xujaligining mol- mulkiga; g) qishloq xujaligi va chorvachilik mahsulotlari etishtirish, ularning selektsiyasi va ularni saqlash, balik etishtirish, ovlash va uni qayta ishlash soxasidagi faoliyatning asosiy turiga; d) Samarkand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarida yangi tashkil etilgan, turizm faoliyati bilan shugullanag`tgan Yuridik shaxslarning mol-mulkiga, tashkil etilgan vaqtidan e`tiboran dastlabki foyda olguniga qadar, lekin ular ro`yxatdan o`tgan vaqtdan e`tiboran uch yildan ortiq bo`lmagan muddatga. Ana shu Yuridik shaxslar belgilangan imtig`zli davrdan keyin bir yil utguniga qadar tugatilgan taqdirda soliq summasi ularning butun faoliyati davri uchun to`liq miqdorda undirib olinadi; e) nogironlarning jamoat birlashmalari, "Nuroniy" jamg`armasi va "O`zbekiston CHernobilchilari" uYushmasining mulkida bo`lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar tashkil kilgan Yuridik shaxslarning mol-mulkiga, savdo, vositachilik, ta`minot-sotish va tayg`rlov faoliyati bilan shugullanadiganlari bundan mustasno; j) yangi tashkil etilgan Yuridik shaxslarning mol-mulkiga, ro`yxatdan o`tgan paytidan e`tiboran ikki yil mobaynida. Mazkur imtig`z tugatilgan (qayta tashkil etilgan) korxonalar, ularning filiallari va tarkibiy bulinmalarining ishlab chiqarish kuvvatlari va asosiy fondlari negizida tashkil etilgan korxonalarga, shuningdek korxonalar xo`zurida tashkil etilgan Yuridik shaxslarga nisbatan, basharti ular ana shu korxonalardan ijaraga olingan asbob-uskunalarda ishlag`tgan bo`ladilar, qo`llanilmaydi; z) xorijiy kredit hisobiga harid qilingan asbob-uskunalarga, ushbu kreditni sundirish muddatiga, lekin u besh yildan ortiq bulmasligi kerak. Bunda mazkur imtig`z quyidagilarga tatbiqetilmaydi: Yuqorida ko`rsatilgan imtig`z amalga kiritilishiga qadar harid qilingan asbob-uskunalarga ham, basharti imtig`zni joriy etish paytida kreditni sundirish muddati tugamagan bo`ladi. Mazkur imtig`zning muddati tugamagan taqdirda, imtig`z u joriy etilgan paytdan boshlab kreditni sundirishning kolgan muddatiga tatbiqetiladi, lekin u besh yildan oshmasligi kerak; kredit bitimi (shartnomasi)da ko`zda tutilgan muddatga muvofik kredit bo`yicha asosiy karznigina sundirish davriga, lekin u besh yildan oshmasligi kerak; buhgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofik to`lovchining balansida kayd etilgan etkazib berish, montaj qilish va ishga tushirish-sozlash harajatlarini o`z ichiga oladigan asbob- uskunalarning butun qiymatiga; i) eksport mahsuloti ishlab chiqaradigan va uni mustaqil ravishda g`ki vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, kontsernlar, uYushmalar va kompaniyalarning tarkibiy bulinmalari bo`lgan ixtisoslashgan tashki savdo birlashmalari va firmalari or-kali sotadigan Yuridik shaxslarning mol-mulkiga, bunda o`zi 96 ishlab chiqargan mahsulot (ishlar, xizmatlar) eksportining ulushi umumiy sotish xajmida 50 foiz va undan ko`p miqdorni tashkil etishi kerak. Mazkur imtig`z savdo-vositachilik korxonalariga, shuningdek erkin almashtiriladigan valYutaga xom ashg` tovarlari - paxta tolasi, ip gazlama, lint, neft’, neft’ mahsulotlari, gaz kondensati, tabiiy gaz, elektr energiyasi, qimmatbaho, rangli va kora metallarni eksport qiladigan ishlab chiqarish korxonalariga tatbiqetilmaydi; k) bo`shatib olinadigan mablag`lar ular tomonidan moddiy-texnik bazani mustaxkamlashga, asbob- uskunalar, anjomlar, didaktik material, bolalar uyinchoklari va adabig`tlariga sarflanishi sharti bilan ro`yxatga olingan paytdan boshlab uch yil muddatga nodavlat maktabgacha ta`lim muassasalari. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi va mahalliy xokimiyat organlari (o`z xududida mol- mulk joylashgan soliq to`lovchilarga nisbatan) tomonidan qo`shimcha imtig`zlar berilishi mumkin. Mol-mulk solig`i hisoblab chiqarilag`tganida soliq solinadigan baza quyidagilarning qiymatiga kamaytiriladi: a) soliq to`lovchining balansida bo`lgan uy-joy-kommunal va ijtimoiy-madaniy soxa ob`ektlarining; b) tabiatni muxofaza qilish, sanitariya-tozalash maqsadida va g`nginga karshi xavfsizlik uchun foydalaniladigan ob`ektlarning; Ob`ektlarni tabiatni muxofaza qilish maqsadlari uchun foydalanilag`tganlar toifasiga kiritish tabiatni muxofaza qilish organlarining muayyan ob`ektlardan tabiatni muxofaza qilish maqsadlarida foydalanilishi to`g`risidagi ma`lumotnomasiga muvofik amalga oshiriladi; Sanitariya-tozalash maqsadida foydalaniladigan ob`ektlar katoriga tozalagich inshootlari kiradi; g`ngindan saqlash ob`ektlariga ut uchirish depolari, ut uchirish uchun maxsus kurilgan suv xavzalari, ut uchirish jixozlari urnatilgan taxtalar kiradi. v) qishloq xujaligi va chorvachilik mahsulotlarini etishtirish, saqlash va ularning selektsiyasi, balik etishtirish, ovlash va uni qayta ishlash uchun foydalaniladigan ob`ektlarning; g) mahsulot o`tkazgichlar, aloka yo`llari (shu jumladan avtomobil’ yo`llari), aloka va energiya o`zatish liniyalarining, shuningdek ularni foydalanishga yarokli holda saklab turish maqsadida kurilgan inshootlarning. Maxsulot o`tkazgichlarga quyidagilar kiradi: neft’, neft’ mahsulotlari, kondensat kuvurlari va kuvur transportining boshqa turlari, nasos, kompressor hamda taqsimlash stantsiyalari bilan birga; uy-joy-kommunal ob`ektlari bo`lmagan mintakaviy gaz, bug kuvurlari, issiklik trassalari, suv kuvurlari, kanalizatsiya kollektorlari; buhgalteriya hisobotida alohida ob`ektlar sifatida hisobga olinadigan alohida joylashgan tsexlar, konlar va kar’erlarning ayrim uchastkalari orasidagi mahsulotlarni harakatlantirish uchun ishlatiladigan er osti, er usti va xavoda joylashtirilgan har xil kurinishdagi kuvurlar va transportg`rlar. Aloka liniyalariga xavo aloka liniyalari, ularga ilib qo`yilgan simlar va aloka kabellari, ustunli radiofikatsiya aloka liniyalari, ularni belgilaydigan signal va ulchov ustunlari (koziklari), radiorele aloka liniyalari, kabelli telefon kanalizatsiyasi, er usti va er ostidagi ularga xizmat kilinmaydigan kuchaytirish (regeneratsiya qilish) punktlari, taqsimlovchi shkaflar, kutilar, erga ulangan sim konturlari va boshqa aloka inshootlari kiradi. Energiya o`zatish liniyalariga xavo va kabelli elektr o`zatish liniyalari kiradi. Soliq solish maqsadida ularni foydalanishga yarokli holda saklab turish maqsadida kurilgan inshootlarga ustunlar, tabiiy va sun`iy tusiklardan utishlar va boshqa muxofaza inshootlari kiradi. d) aloka yo`ldoshlarining; e) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining karoriga kura tuxtatib qo`yilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining; j) shahar yo`lovchilar transportining (taksidan, shu jumladan Yunalishli taksidan tashkari), shahar atrofidagi Yunalishlarda yo`lovchilar tashiydigan umumiy foydalanishdagi avtomobil’ transportining (taksi, shu jumladan Yunalishli taksidan tashkari); z) yo`l xujaligi korxonalarining yo`llarni ta`mirlash va saqlash ishlarida band bo`lgan transport vositalarining; 97 i) davlat dasturlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi qurolli kuchlari uchun kadrlar tayg`rlashda foydalaniladigan transport vositalarining. k) lizingga olingan mol-mulkning, lizing shartnomasining amal qilish muddatiga. Soliq to`lovchilarga O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan taqdim etilgan soliq imtig`zlari ular taqdim etilgan muddat tugashiga qadar saklanadi. Soliq to`lash tartibi. Yuridik shaxslar bYudjetga joriy to`lovlar summasini hisobot yili mol-mulkining o`rtacha yillik qoldiq qiymatidan va soliq stavkasidan kelib chiqib mustaqil ravishda belgilaydilar. BYudjetga joriy to`lovlarni to`lash har oyning 20-kunidan kechiktirmay, yillik soliq summasining 1g`12 qismi miqdorida to`lanadi. BYudjetga joriy to`lovlarni hisoblab chiqarish va to`lash uchun soliq to`lovchilar mol-mulkning tegishli yilga o`rtacha yillik qoldiq qiymatidan va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqadilar va joriy yilning 10 (uninchi) yanvarigacha davlat soliq xizmati organlariga Yuridik shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig`ini hisoblash to`g`risidagi Yuriknomaning 6-ilovasiga binoan shaklda ma`lumotnoma taqdim etadilar. Birinchi chorak, yarim yillik, 9 oy va yil tugashi bilan to`lovchi hisobot davri uchun mol-mulkning haqikatda o`rtacha qoldiq qiymatidan kelib chiqib yil boshidan o`sib boruvchi yakun bilan mol-mulk solig`i hisob-kitobini mustaqil ravishda amalga oshiradi va uni davlat soliq xizmati organlariga moliyaviy hisobotlarni taqdim etish uchun belgilangan muddatlarda taqdim etadi. Takdim qilingan hisob-kitobdan kelib chiqib hisoblangan mol-mulk solig`ining summasi choraklik va yillik moliyaviy hisobotlarni topshirish uchun belgilangan muddatdan keyin besh kun ichida o`tkaziladi. Mol-mulkning qoldiq qiymati va imtig`z taqdim etish muddatini ko`rsatgan holda korxona mol- mulki o`rtacha qoldiq qiymatining hisob-kitobi va soliq undirilmaydigan mol-mulk ro`yxati mol-mulk solig`ining hisob-kitobiga majburiy ilovalar hisoblanadi. Maxsulot eksportini amalga oshiradigan eksportchi korxonalar mol-mulk solig`i hisob-kitobini taqdim etag`tganlarida mazkur Yuriknomaning 5-ilovasiga binoan eksport qilinadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga doir ma`lumotnomani taqdim etadilar. Eksportchi korxonalar eksport ulushi 15 dan 25 foizgacha bo`lganda hisob-kitob shaklida 2-satrning 3-ustunida soliq stavkasini kasr chizigi orqali ko`rsatadilar (2%;0,6%). Eksportchi korxonalar eksport ulushi 25 dan 50 foizgacha bo`lganda hisob-kitob shaklida 2-satrning 3-ustunida soliq stavkasini kasr chizigi orqali ko`rsatadilar (2%g`1%). Agar eksport ulushi 50 foizdan ortiq bo`ladi, 2-ustunning 3-ustuniga chizib qo`yiladi. Ortiqcha to`langan soliq summalari, agar soliqlar va yigimlar bo`yicha karz mavjud bo`lmasa, to`lovchining g`zma arizasiga kura bulgusi to`lovlar hisobiga kayd etiladi g`ki 30 kun ichida qaytariladi. BYudjet bilan hisob-kitoblarning buhgalteriya hisobi bYudjetga to`lovlar bo`yicha karzni hisobga olish hisobvaragi bo`yicha Yuritiladi. hisoblab g`zilgan soliq summasi quyidagicha aks ettiriladi: davr harajatlarini hisobga olish hisobvaragi debeti; bYudjetga to`lovlar bo`yicha karzlarni hisobga olish hisobvaragi krediti. BYudjetga o`tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks ettiriladi: bYudjetga to`lovlar bo`yicha karzlarni hisobga olish hisobvaragi debeti; pul mablag`larini hisobga olish hisobvaragi krediti. Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob`ektlari va me`g`riy muddatlarda urnatilmagan uskuna uchun mol-mulk solig`ini to`lash tartibi: 1. Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob`ekti uchun mol-mulk solig`ini to`lovchilar bo`ladi qurilishni amalga oshiruvchi Yuridik shaxslar-buYurtmachilar hisoblanadi. Soliq solish ob`ekti bo`ladi belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob`ektining qiymati (smetalar, smeta-moliya hisob-kitoblari va kapital qurilish titullari ro`yxatida ko`zda tutilgan bino va inshootlarni qurish, uskunalar, asboblar, asbob-uskunalarni va boshqa predmetlarni sotib olish harajatlari (qurilish pudrat g`ki xo`jalik usuli bilan qurilishidan kat`i nazar), ya`ni buYurtmachi tomonidan f-3 shaklida (bajarilgan ishlar va harajatlar xajmi to`g`risida ma`lumotnoma) rasmiylashtirilgan statistika 98 hisobiga ob`ekt bo`yicha kiritilgan va tugallanmagan qurilish hisobvaragida hisoblanadigan hamma ishlar va harajatlar (belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob`ektlari qismida) xajmi hisoblanadi. qurilishning belgilangan muddati deb qurilishni tashkil qilish loyixasi (KTKL) tarkibida 1.04.03-85- son KMK “Korxonalar, binolar va inshootlarni qurish muddati me`g`rlari”ga muvofik loyixalash tashkiloti tomonidan aniqlanadigan ob`ekt qurilishining me`g`riy muddati hisoblanadi. Loyixalash tashkilotlari loyixa-smeta hujjatlarida tayg`rlash muddatlarini ajratgan holda qurilish muddati me`g`rini ko`rsatishlari shart. Loyixa-smeta hujjatlarida qurilish muddati me`g`ri ko`rsatilmagan taqdirda, buYurtmachi loyixalash tashkilotidan muayyan ob`ekt bo`yicha qurilish muddatining me`g`ri to`g`risida xulosa olishga majbur. 2. Me`g`rdagi muddatda urnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig`ini to`lovchilar bo`ladi kapital mablag`lar hisobiga qayta jixozlanadigan ob`ektlarda montaj qilish talab qilinadigan va urnatishga belgilangan texnologik, energetik va ishlab chiqarish uskunalari bo`lgan (ustaxonalar, tajriba kurilmalari va laboratoriyalar uchun uskunalarni kushib) Yuridik shaxslar hisoblanadi. Me`g`rdagi muddatda urnatilmagan uskunalar uchun soliq solish ob`ekti bo`ladi urnatishga belgilangan uskunalar qiymati hisoblanadi, ular katoriga montaj qilishni talab qiladigan, faqat kismlarini yigish va poydevorga g`ki ustunlarga, polga, kavatlararo tusiklarga va boshqa bino va inshootlarni ko`tarib turuvchi konstruktsiyalarga urnatiladigan uskunalar hamda uskunalarni hisobga olish hisobvaragida hisoblanadigan shunday uskunalarning extig`t kismlar tuplami (me`g`rdagi muddatda urnatilmagan uskunalar qismida) hisoblanadi. Ushbu uskunalar tarkibiga urnatiladigan uskunalar katorida montaj qilish uchun belgilangan nazorat-ulchov apparaturasi g`ki boshqa asboblar ham kiradi. Korxonalar, binolar va inshootlar qurilishida tasdiqlangan qurilish muddati va tayg`rlab qo`yilgan zaxiralar me`g`riga muvofik har bir ob`ekt bo`yicha texnologik g`ki boshqa uskunalarni etkazib berish va montaj qilish jadvali belgilangan bo`lishi lozim. Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarni etkazib berish va montaj qilish jadvalida quyidagi muddatlarda topshirish hisobga olinadi: - yirik texnologiya va energetika uskunalari - ularni nomma-nom ro`yxatlari bo`yicha montaj qilish va etkazib berish jadvallarining rejadagi muddati utib ketgandan keyin; - texnologiya uskunalari, texnologiya liniyalari, kurilmalar va boshqa umumzavod uskunalari - uskunalarni montajga topshirishining rejadagi muddati utgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo`lmagan muddatda; - komplekt import uskunalari - ularni montajga topshirishning rejadagi muddati utib ketgandan ke- yin, lekin bir yildan ortiq bo`lmagan muddatga, agar texnik shart-sharoitlariga kura uskunani kismlar bo`yicha montaj qilish mumkin bo`lmasa, ularni montajga topshirish muddati uskunalar butun komplektining kelib tushishi paytidan hisoblanadi; - kismlarga ajratilgan import uskunalari, shuningdek kabel’ mahsulotlari, simlar va troslar - ularni montajga topshirishning rejadagi muddati utgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo`lmagan muddatda. Uskunalarni montaj qilish va urnatish uchun me`g`r-lar va jadvallar bo`lmaganida soliq quyidagi muddatlarda to`lanadi: - ishlab chiqarish maqsadlaridagi ob`ektlar bo`yicha mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarning urnatilmaganligi uchun - sotib olinganiga bir yillik muddat tulganidan keyingi oydan boshlab; - noishlab chiqarish maqsadlaridagi ob`ektlar bo`yicha - sotib olinganiga olti oy tugagandan keyin; - montajni talab kilmaydigan xo`jalik inventarlari va uskunalari bo`yicha - sotib olingan kundan boshlab. Uskunalarni etkazib berish va montaj qilishning Yuqorida ko`rsatilgan muddatlarini bo`zganligi uchun korxona va tashkilotlar, O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashkari, mol-mulk solig`ini ikki baravar ko`paytirilgan stavka bo`yicha to`laydilar. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq - bu bevosita soliq bo`ladi, u o`zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg`arish jarag`nida undiriladi. Bu real soliqdir, («real» atamasi (inglizcha real - mulk) ayni ushbu soliq birinchi galda fukaro egalik qilinadigan mol - mulk solinishi bilan bog`liq). Bu muntazam soliq hisoblanadi, ya`ni u yarim yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. 99 Nixoyat bu xududiy soliq bo`ladi, u O`zbekiston Respublikasi xududida bo`lgan va unda ro`yxatga olingan kuchmas mulk va transport vositalari (2002 yil 1 yanvardan transport vositalari dvigatel kuvvatidan olinadigan soliq bekor qilingan) uchun to`lanadi. Mol-mulk solig`i mo`tanosib (proportsional) va shedulyardir. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni huquqiy tartibga solishning asosiy manbalariga O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi (27-29 boblar). O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli «Jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo`lgan bino va inshootlarni baholash va qayta baholash to`g`risidagi nizomni tasdiqlash to`g`risida»gi karori (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1994 yil 9 dekabrdagi 591-sonli «Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalarini tasdiqlash to`g`risida»gi karoriga muvofik ishlab chikilgan), O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq kumitasi tomonidan «Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqish va bYudjetga to`lash tartibi to`g`risida» Yuriknoma ishlab chikildi. Ilgari ushbu soliqnining undirib olinishi 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan «Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlar to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga solinar edi. Respublika fukarosi, boshqa davlat fukarosi g`ki fukaroligi bo`lmagan shaxs, O`zbekiston rezidenti g`ki norezidenti bo`lishidan qat`iy nazar soliq solinadigan mol-mulkka ega bo`lgan jismoniy shaxslar mol- mulk solig`i to`lovchilari bo`ladi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 90-moddasiga muvofik soliqqa tortiladigan ob`ektga: 1) uy-joylar, 2) kvartiralar, 3) bogdorchilik va o`zumchilik shirkatlari a`zolarining chorbog` va bog` uylari 4) garajlar va boshqa imoratlar, bino va inshootlar kiradi hamda Yuqoridagilar bo`yicha jismoniy shaxslar mol-mulk solig`i to`lovchilardir. Bundan tashkari, 2002 yil 1 yanvargacha jismoniy shaxslarning mulki bo`lgan avtomobillar, motorli kayiklar, vertolg`tlar, samolg`tlar va boshqa transport vositalari dvigatellarining kuvvati soliq solish ob`ekti bo`ladi hisoblangan. Lekin, 2002 yil 1 yanvaridan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 31 dekabrdagi «Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar prognozi va 2002 yilgi O`zbekiston Respublikasi Davlat bYudjetining parametrlari to`g`risida»gi 490-son karoriga muvofik dizel’ g`qilig`isi va suYultirilgan gaz iste`moliga solig`i joriy etildi. Umuman olganda, «soliq solish ob`ekti» va «soliq solish predmeti» tushunchalarini farqlash zarur. Bu farq ayni jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliqqa nisbatan yanada yakkol namog`n bo`ladi, u soliqning sub`ektini aniqlaydi va u bilan ma`lum huquqiy alokada jumladan mulk huquqiy munosabatlarda bo`ladi. SHunga e`tiborni qaratamizki, 1998 yil 13 yanvardagi 392-sonli Yuriknoma (2- bandi)da O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksidan (89-modda) farqli ularok, shunday belgilanadi, soliq «o`z ixtig`rida ega bo`lgan jismoniy shaxslar tomonidan to`lanadi». Mazkur Yuriknomaning 5.3-bandi shuni belgilaydiki, soliq bo`yicha imtig`zlar faqat tovar mulk imtig`z oluvchining o`z mulki bo`lgan hollardagina beriladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli karori bilan tasdiqlangan «Jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo`lgan bino va inshootlarni baholash va qayta baholash to`g`risida» nizomning 4-bandida shunday deyiladi: «Foydalanish uchun qabul qilingan va mahalliy texnik ro`yxatdan o`tkazish idorasida ro`yxatga olingan, jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo`lgan uy-joylar, kvartiralar, bogdorchilik va o`zumchilik shirkatlari a`zolarining chorbog va bog uylari, garajalar va bohka imoratlar, binolar va inshootlar soliq solish uchun baholash ob`ekti hisoblanadi». Soliq solish ob`ekti – bu sub`ektning soliq to`lash majburiyatini shart qilib kuYuvchi Yuridik dalillardir (mazkur holatda mulkchilik huquqida mol-mulkka egalik qilish bunday Yuridik dalil hisoblanadi). Soliq solish predmeti (atama mazmuniga kura soliq solish ob`ektiga yakin) – bu tegishli soliqning undirilishini asoslab beruvchi daliliy xususiyatdagi belgilardir. Masalan, uy, kvartira kabi mol-mulk uchun mulkchilik huquqi ob`ekti bo`ladi, uy g`ki kvartiraning o`zi esa soliq solish predmeti hisoblanadi va x.k. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli karoriga muvofik jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo`lgan uy-joylar, kvartiralar (shu jumladan 100 xususiylashtirilgan kvartiralar), garajlar, boshqa imoratlarni baxaolash va qayta baholash uchun yagona funktsional ko`rsatkich-imorat, bino umumiy maydonning kvadratmetri belgilanadi. Bu esa soliq solish birligidir. O`zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 93-moddasi soliq bo`yicha imtig`zlarga ega bo`lgan shaxslar doirasini tartibga soladi. Uning tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, qonun chiqaruvchi har qanday mol- mulk solig`idan ozod etiladigan jismoniy shaxslarning kator toifalarini ajratadi, jismoniy shaxslarning boshqa guruhlariga esa, faqat imoratlar, binolar va inshootlar uchun soliq to`lash bo`yicha imtig`zlar berdi. O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va Davlat Soliq Kumitasining «Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqish va bYudjetga to`lash tartibi to`g`risida» Yuriknomaga muvofik jismoniy shaxslarning mol-mulk solig`ini hisoblash soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mol-mulk solig`idan imtig`z olish huquqiga ega bo`lgan kishilar soliq xizmati organlariga kerakli hujjatlarni taqdim etadilar. Imoratlar, binolar va inshoatlar bo`yicha mol-mulk solig`i har yili 1 yanvardagi holati Yuzasidan kommunal xizmat ko`rsatish imoratlari beradigan inventarizatsiya qiymatiga doir ma`lumotlar asosida, ma`lumotlar bo`lmagan taqdirda esa mazkur ob`ektlarning qiymati O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi belgilab kuygan summa atrofida soliqqa tortiladi. Imoratlar, binolar va inshoatlar bir kancha mulkdorlarga tegishli umumiy hissali mulk egalari bo`lganda soliq har bir mulkdorning imoratlari, binolar va inshoatlardagi hissasiga qarab hisoblanadi. YAngi kurilgan g`ki sotib olingan mulklar bo`yicha soliq kelgusi yil boshidan boshlab hisoblanadi. 2001 yil 31 dekabrgacha amalda bo`lgan transport vositalariga solinadigan mol-mulk solig`i davlat ro`yxatidan o`tkazuvchi tegishli idoralarning ma`lumotlari asosida hisoblab chikilgan. Bunday idoralarga DAN xizmati idorasi va «O`zbekiston xavo yo`llari» kompaniyasi kiradi. YAngi sotib olingan transport vositalari bo`yicha mol-mulk solig`i sotib olingan oydan keyingi oydan hisoblangan. Davlat avtomobil’ nazorati tomonidan hisobdan chiqarilgan avtomobillar va mototsikllar bo`yicha soliq hisoblanmagan. Meros bo`yicha mol-mulkdan soliq merosxurlardan meros ochilgan paytdan boshlab undiriladi. Mol- mulk yo`q qilingan, butunlay vayron bo`lgan oydan e`tiboran tuxtatiladi. Mol-mulkka mulk huquqi kalendar’ yil davomida bir mulkdordan boshqasiga utganda soliqni birinchi mulkdor o`sha yilning 1 yanvaridan bu mol-mulkka mulk huquqini yo`qotgan oyning boshigacha to`laydi, ya`ni mulkdor esa mulk huquqini kulga kiritgan oydan e`tiboran to`laydi. Kalendar’ yil davomida imtig`zga ega bo`lish huquqi paydo bo`lgan taqdirda mol-mulk solig`i ana shunday huquq vujudga kelgan oydan e`tiboran qayta hisoblab chiqiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to`lash usuli – kadastrli usul hisoblanadi. Soliqni bunday usul bilan to`lashning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, mol-mulkka uning tashki belgilari, mo`ljallanag`tgan daromad asosida soliq solinishi bois, soliqni to`lash vaqti daromadni olish vaqti bilan xech kanaka bog`liq emas va shu munosabat bilan mol-mulk solig`ini to`lash uchun kat’iy muddat belgilanadi. Jumladan, mol-mulk solig`i teng ulushlarda ikki muddatda – 15 iYun va 15 dekabrdan kechiktirmay to`lanadi (O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 95-moddasi). Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq solish predmeti joylashgan joydagi soliq organi tomonidan hisoblab chiqiladi., bunda soliq organi tomonidan g`zib beriladigan to`lov xabarnomasi to`lovchilarga har yili joriy yilning 1 mayidan kechiktirilmay topshiriladi (O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 95-moddasi 8-qismi). SHunday qilib, soliq to`lovchining roli gug`ki passivdir. Soliqlar bo`yicha to`lovlar faqatgina soliq solish predmeti joylashgan joydagi mahalliy bYudjetga o`tkaziladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq uning har yili 1 yanvar holatiga kura ro`yxatga olish (invetarizatsiya) qiymatiga nisbatan foiz hisobida hisoblab chiqariladi. Agar imoratlar, binolar va inshootlarning ro`yxatga olish qiymati haqidagi ma`lumotlar bo`lmasa, u holda soliq ushbu mulkning 101 davlat majburiy sug`urtasi bo`yicha summalarni hisoblash uchun belgilangan qiymatidan, shuningdek, har yilning 1 yanvar holatiga kura baholanishidan knlib chikkan holda hisoblab chiqiladi. 2002 yil 1 yanvardan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 31 dekabrdagi «Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar prognozi va 2002 yilgi O`zbekiston Respublikasi Davlat bYudjetining parametrlari to`g`risida»gi 490-son karoriga muvofik joriy etilgan jismoniy shaxslardan olinadigan transport vositalari uchun benzin, dizel’ g`qilig`isi va suYultirilgan gaz iste`moliga solig`ini hisoblab chiqarish va to`lash tartibi O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq kumitasining Yuriknomasida belgilab berilgan. Yuriknomaga muvofik ushbu soliq turi bo`yicha soliq summasi jismoniy shaxslarga sotiladigan benzin, dizel g`qilig`isi va suYultirilgan gaz uchun mablag` to`lanishi bilan bir vaqtda undiriladi va soliq summasi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: NqV*St, Bu erda: N-hisoblab g`zilgan soliq; V-jismoniy shaxslarga sotilag`tgan benzin, dizel g`qilig`isi va suYultirilgan gazning natural ifodadagi xajmi; St-soliq stavkasi. Soliq summasi chakana narxga qo`shimcha ravishda belgilanadi va jismoniy shaxs-haridorga berilgan chekda alohida satr bilan ko`rsatiladi. Hisoblab chiqarilgan va ushlangan soliq summasi xo`jalik Yurituvchi sub`ektlar uchun tushum deb hisoblanmaydi hamda boshqa to`lanadigan soliqlar , yig`imlar va majburiy to`lovlar bo`yicha soliq soliq ob`ekti bo`lmaydi. BYudjetga soliq to`lovchilar sotilgan benzin, dizel g`qilig`isi va suYultirilgan gaz hisobi hamda hisoblangan soliq summalari hisobini alohida Yuritadilar. BYudjet bilan hisob-kitoblar hisobi «BYudjet bilan hisob-kitoblar» hisobvarag`i bo`yicha – «Jismoniy shaxslardan olinadigan transport vositalari uchun benzin, dizel g`qilig`isi va suYultirilgan gaz iste`moliga soliq» ilova hisobvarag`ida Yuritiladi, soliqni o`tkazish «hisob-kitob varag`i» hisobvarag`i bo`yicha aks ettiriladi. Soliq mahalliy bYudjetga O`zbekiston Respublikasi bYudjetlari daromad va harajatlarining tegishli tasnifiga kura bulim va paragrafga to`lanadi. Soliq bank muassasalari orqali har un kunda, benzin, dizel’ g`qilig`isi va suYultirilgan gaz jismoniy shaxslarga sotilgan oy un kunligi tugaganidan so`ng uchinchi kundan kechiktirmay to`lanadi. Joriy un kunlik to`lovlar hisobiga olingan soliq bo`yicha hisob-kitob avtomobilga g`nilgi qo`yish shoxobchalari joylashgan erdagi davlat soliq xizmati organlariga har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 15-kunidan kechiktirmay taqdim etiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig`ini to`lovchilari bo`ladi soliq solinadigan mol-mulkga ega bo`lgan fukarolar hisoblanadi. Demak, bu erda mol - mulk soliq ob`ekti hisoblanadi Ammo jismoniy shaxslarning hamma mulki emas, faqat quyidagi mulklari mol-mulk solig`i ob`ekti hisoblanadi: a) uy-joylari, b) kvartiralari, v) chorbog` va bog` uylari, g) garajlar va boshqa imoratlar; d) binolar va inshoatlar qiymati (inventar qiymati). Kiskacha qilib aytsak, imoratlr va inshoatlar qiymati mol —mulk solig`i ob`ekti hisoblanadi. Jismoniy shaxslarning mol - mulk solig`i stavkasini har yili kelgusi moliya yili uchun O`zbekiston Respublikasi davlat bYudjeti parametrlarida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan qaror bilan tasdiqlanadi. Masalan: 2003 yil uchun Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 30 dekabrdagi 455-sonli karori bilan jismoniy shaxslar mol-mulk solig`ining quyidagi stavkasi belgilangan: o`lchov birligi Soliq stavkasi 102 Uy joylar, kvartiralar, dala xovlilar, garajlar va boshqa imoratlar, binolar va inshoatlar qiymatidan: 1 yanvar’ 1998 yildan qayta baholangan bo`ladi; % 0,5 Kayta baholanmagan bo`ladi % 7 Jismoniy shaxslar mulki qiymati qayta hisoblanmagan bo`ladi, Toshkent shaxri va viloyatlar markazlarida shartli ravishda 1800 m. sum; boshqa shaharlar va qishloq joylarida 800 m. sum qilib olinadi. Masalan: fukaroning uy joylari Toshkent shaxrida joylashgan, 1998 yil 1 yanvardan qayta hisoblangan qiymati 1200 ming sum. Bu fukaro 2003 yilda 6 ming sum mulk solig`i to`lashi kerak. BordiYu, fukaro mulkining qiymati qayta baholanmagan bo`ladi, Toshkent shaxrida 1800 ming sum qilib olinadi va bYudjetga 126 ming sum mol-mulk solig`i to`laydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 12 dekabrdagi PQ-744-son qaroriga 2008 yil 1 yanvardan e`tiboran jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig`ining stavkasi quyidagicha belgilangan: Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig`i STAVKALARI Soliq solinadigan ob`ektlarning nomi Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi (%da) Turar joylar, kvartiralar, dala hovli, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar 0,5 Izoh: 1. Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo`yicha organlar belgilangan inventarizatsiya qiymati bo`lmasa, soliq undirish uchun Toshkent shahri va viloyat markazlarida 2100,0 ming so`m, boshqa shaharlar va qishloq joylarda – 920,0 ming so`m miqdorida mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. 2. Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo`lgan pensionerlar uchun mol-mulk solig`i bo`yicha soliq solinmaydigan eng kam miqdor umumiy maydonning 60 kv. metri hajmida belgilanadi. Quyidagi jismoniy shaxslarning mulkiga (imoratlar, binolar va inshoatlar) soliq solinmaydi: «O`zbekistan Kaxramoni», Sovet Ittifoki Qaxramoni unvonlariga sazavor bo`lgan, uchala darajali SHuxrat ordeni bilan taqdirlanganlarning; 1941-1945 yillardagi urush qatnashchilari va partizanlari ularga tenglashtirilgan shaxslar, ichki ishlar va davlat xavfsizligi organlari tarkibida xizmat kilgan shaxslarning, harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy kismlar, shtablar va muassasalarda shtatdagi lavozimlarni egallagan shaxslar. Leningrad shaxri kamalida bo`lganlarning va kontsentratsion lagerlarning sobik g`sh tutkunlari, xizmatini Afg`oniston Respublikasida va jangavor harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo`lgan kushinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o`tagan harbiy xizmatchilar hamda ukuv va sinov yig`inlariga chakirilgan harbiy xizmatga majburlarning; Kaxramon onalar, shuningdek un nafar va undan ortiq farzandi bor ag`llarning; CHernobil AESdagi avariya okibatlarini tugatishda ishtirok etganlik uchun imtig`zlar olag`tgan fukarolarning (shu jumladan u erga vaqtinchalik xizmatga Yuborilganlarning); Pensionerlarning, shuningdek 1 va 2 guruh nogironlarining; Muddatli xizmat harbiy xizmatchilari va ularning oila a`zolarining xizmatni o`tash davrida; 103 harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador, konto`ziya bo`lganlik g`ki shikastlanganlik okibatida g`ki frontda bo`lish tufayli orttirilgan kasallik okibatida xalok bo`lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari va boshqa turmush kurmagan rafikalarining (erlarining). O`zbekistan Respublikasi Mudofaa, Ichki ishlar, Favkulodda vaziyatlar vazirliklari, milliy xavfsizlik xizmati harbiy xizmatchilari jumlasidan bo`lgan nogironlarning ichki ishlar organlarining xizmat vazifasini ado etag`tganda yarador, konto`ziya bo`lganlik g`ki shikastlanganlik okibatida nogiron bo`ladi kolgan boshliklar va oddiy xizmatchilar jumlasidan bo`lgan shaxslarning mulklari soliqdan ozod etiladi. Ushbu moddada nazarda tutilgan imtig`zlar mol-mulk egasining tanloviga binoan mol - mulkning faqat bir ob`ektiga taallukli bo`ladi. Masalan, ikkita uy bo`ladi, bittasiga beriladi. Yil mabaynida soliq to`lovchilarda mol - mulk solig`i bo`yicha imtig`z olish huquqi paydo bo`lgan, taqdirda ularga soliq to`lashdan imtig`z huquqi paydo bo`lgan oydan boshlab beriladi. Yil ichida mol - mulk solig`i bo`yicha imtig`z yo`qotilgan holatda mulklarni soliqqa tortishdan imtig`z huquqi yo`qotilgan oydan keyingi oydan boshlab soliqqa tortiladi. Imtig`zlar faqat mol - mulk imtig`ziga ega bo`lgan shaxsning mulki bo`lgandagina berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarning mol - mulkiga solinadigan soliq soliq organlari tomonidan hisoblab chiqiladi. Buning uchun kammunal xizmat ko`rsatish idoralarining inventarizatsiya qiymati asos qilib olinadi. Bu erda imoratlar, binolar va inshoptlar buiicha har yil 1 - yanvar holatidagi qiymat olinadi. Kommunal idoralar inventarizatsiya kilmagan bo`ladi - mazkur ob`ektlarning qiymati O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi belgilab kuygan summa atrofida soliqqa tortiladi (soliq hisoblanadi). Mol - mulk solig`i bo`yicha imtig`z olish huquqiga ega bo`lgan shaxslar zarur hujjatlarni soliq idoralariga taqdim etadilar. Bir necha mulkdorning ulushbay asosidagi umumiy mulki bo`lgan imoratlar, binolar va inshoatlar uchun mol - mulk solig`i har bir mulkdorning mulkdagi ulushiga munosib ravishda to`lanadi. YAngi imoratlar, binolar va inshoatlar bo`yicha soliq ular barpo etilgan g`ki olingan yildan keyingi yilning boshidan e`tiboran to`lanadi. Meros bo`yicha o`tgan mol - mulkdan soliq merosxurlardan meros ochilgan paytdan boshlab undiriladi. Mol - mulk yo`q qilingan, butunlay vayron bo`lgan hollarda mol - mulk solig`i undirish ular yo`q kilgan g`ki butunlay vayron bo`lgan oydan e`tiboran tuxtatiladi. Mol - mulkka mulk huquqi kalendar’ yil davomida bir mulkdan boshqasiga utganda soliqni birinchi mulkdor o`sha yilning 1-yanvaridan bu mol - mulkka mulk huquqini yo`qotgan oyning boshigacha to`laydi yangi mulkdor esa - mulk huquqini kulga kiritgan oydan e`tiboran to`laydi. Kalendar’ yil davomida imtig`zga ega bo`lish huquqi paydo bo`lgan taqdirda soliq ana shu huquq vujudga kelgan oydan boshlab qayta hisoblab chiqiladi. Mol - mulk solig`ini to`lash haqidagi to`lov xabarnomalari to`lovchilarga soliq idoralari tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. Soliq teng ulushlarda ikki muddatda 15 iYun’ va 15 dekabrdan kechiktirmay to`lanadi. Soliq oshikcha to`langan bo`ladi, kelgusi davr karzlariga etkaziladi g`ki g`zma arizasiga binoan boshqa soliq va yig`imlardan qarzi bo`lmasa 30 kun ichida qaytariladi. O`z-o`zini nazorat qilish uchun savollar. Yuridik shaxslarning mol-mulk solig`ini to`lovchilarga kimlar kiradi? Mol-mulkning o`rtacha yillik (choraklik, 6 oylik, 9 oylik) qoldiq qiymati qanday tartibda hisoblanadi? Yuridik shaxslar mol-mulk solig`i stavkasini kim belgilaydi va bu soliqdan qanday imtig`zlar mavjud? Mol-mulk solig`ini hisobini taqdim etish tartibi va soliqni to`lash muddatlari qanday? Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig`i to`lovchilar kimlar? Mulklarning qiymati qanday tartibda hisoblab chiqiladi va uning stavkalari qanday? Jismoniy shaxslar mol-mulk solig`i stavkasini kim belgilaydi va bu soliqdan qanday imtig`zlar mavjud? Mol-mulk solig`ini hisobini taqdim etish tartibi va soliqni to`lash muddatlari qanday? |