Jahon tarixi” kafedrasi “Jahon tarixi” fanidan Himoyaga tavsiya etilsin Fakultet dekani t f. d., dots. L. M. Babaxodjaeva

II. BOB. Rossiya Federatsiyasining boshqaruv tuzumi va uning siyosiy ahamiyati
2.1.Vladimir Putinning siyosiy maydonga kirib kelishi
B.Yelsin 1999-yil avgustida hukumat boshlig’i lavozimiga ko’tarilgan V.Putinning Davlat Dumasidagi saylovlarda g’alaba qilishiga va o’zi tutgan yo’lni davom ettirishiga umid bog’ladi. Mamlakatda hali uncha tanish bo’lmagan yangi prem’erning Chechen jangarilarining Dog’istonga bostirib kirishiga yo’l qo’ymaslik va ularni Moskva hamda boshqa shaharlardagi terrorchilik hujumlariga chek qo’yishdagi qat’iyati uni mashhur qilib yubordi.
O’zining tutgan yo’liga qarshi turgan raqib kuchlarning navbatdagi Prezident saylovlarida jipslashishining oldini olish uchun Yelsin muddatidan oldin – 2000-yilning boshida iste’foga chiqdi²⁶. Hukumat boshlig’i Putin “Qonun diktaturasi” nomli ommabop shior va bozor iqtisodiyotini jonlantirish rejalari bilan chiqib, nafaqat Prezident vazifasini bajaruvchi, balki, shu bilan birga, mart oyida muddatidan oldin bo’ladigan prezident saylovlarida g’alaba qilish uchun eng ommaviy nomzod ham bo’lib qoldi. Uning ommalashishiga ishlab chiqarishning, neft eksporti va soliq yig’imlaridan kelgan daromadlarning bir qadar o’sishi ham sabab bo’ldi. Putin nomzodi uchun islohotlar tarafdorlarining ko’pchiligi va hokimiyatni kuchaytirishni xohlaydiganlar ovoz berishdi. Xo’sh, Vladimir Putin kim edi? Siyosat maydoniga qanday kirib keldi?
Vladimir Vladimirovich Putin 1952-yil 7-oktyabr kuni Leningrad shahri (hozirgi Sank-Peterburg)da, kambag‘al oilada dunyoga kelgan. Putin tug‘ilgan vaqtda uning oilasi Leningraddagi bir xonali kvartirada istiqomat qilgan. Uning otasi Vladimir Spiridonovich 1933 yildan 1934 yilgacha suv osti flotida xizmat qilgan. 1941 yil iyun oyida u frontga chaqirildi, Ikkinchi jahon urushida asosan Leningrad frontida jang qilgan. 1950-yillarda avtomobilsozlik zavodi qorovullarida xizmat qilgan, keyinroq zavodda usta boʻlgan. Vladimir Putinning onasi Mariya Ivanovna Shelomova blokadadan omon qoldi, keyin fabrikada ham ishladi. U juda yumshoq, mehribon inson edi. Vladimir Vladimirovich Putin oiladagi uchinchi o'g'il. Uning ikkita akasi bolaligida vafot etgan: akasi Viktor - urushdan oldin vafot etgan, Albert blokadada vafot etgan.
1960-1968 yillarda Vladimir Putin Leningraddagi 193-sonli sakkiz yillik maktabda o‘qigan. Uning maktabdagi ustozi Vera Dmitrievna Gurevich bo’lib, Vladimir Putinning salohiyatini to’g’ri baholay olgan va unga yordam bergan o’qituvchi hisoblanadi. U yoshligidan sport bilan shug’ullana boshladi.Sakkizinchi sinfni tugatgandan so'ng u 281-son o’rta maktabga o’qishga kirdi (kimyoviy tarafkashlik asosidagi maxsus maktab-Texnologiya instituti), uni 1970 yilda tugatgan. Unda o‘rta maktabni tamomlashidan oldin ham razvedka sohasida ishlash istagi bor edi. Buning uchun esa birinchi navbatda armiyada xizmat qilishi yoki universitetni, yanayam aniqrog’i, huquqshunoslik fakultetini tugatishi kerak edi. Va o’shu paytdan boshlab u Leningrad universitetining huquq fakultetiga tayyorlana boshladi. 1970 yilda Vladimir Putin Leningrad davlat universitetining yuridik fakultetiga o'qishga kirdi va uni 1975 yilda tugatdi. 70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshlarida Putin №1 KGBning Moskva oliy maktabini tamomlagan. Putin Leningrad davlat universitetini tamomlagach, davlat xavfsizlik organlariga ishga tayinlangan. Putinning KGBdagi faoliyati 1975 yilda diplom olgandan so'ng, Vladimir Putin Davlat xavfsizlik qo'mitasiga xizmat qilish uchun yuborildi. O'sha yili u SSSR KGB hududiy organlari tizimida tezkor kadrlar tayyorlash kurslarini tugatgan holda adliya katta leytenanti unvonini oldi. 1977 yilda Vladimir Putin KGBning tergov bo'limida kontrrazvedka bo'limida xizmat qilgan. U dastlab direksiya kotibiyatida, so‘ngra kontrrazvedka bo‘limida ro‘yxatga olingan va u yerda besh oyga yaqin ishlagan. Olti oy o'tgach, u tezkor xodimlarni qayta tayyorlash kurslariga yuborildi. Taxminan olti oy davomida Putin kontrrazvedka bo'limida ishlagan. Aynan o'sha paytda xorijiy razvedka xodimlari unga e'tibor berishdi. "Juda tez, u Moskvaga maxsus mashg'ulotlarga jo'nadi va u erda bir yil qoldi. Keyin u yana Leningradga qaytib keldi, u erda, ular aytganidek, birinchi bo'limda ishladi. Birinchi asosiy bo'lim - razvedka. “Men u yerda to‘rt yarim yilga yaqin ishladim”, deb eslaydi u. Keyin Putin yana Moskvaga Andropov nomidagi Qizil bayroq institutiga o'qishga bordi va u erda Germaniyaga sayohatga tayyorlandi. 1985 yilda GDRga jo'nab ketdi va 1990 yilgacha u erda ishladi. Ammo ketishdan oldin uning hayotida bir nechta muhim voqealar sodir bo'ldi. 1983 yil 28 iyulda Vladimir Putin va Lyudmila turmush qurishdi. Mariya va Katerina ismli qizlari bor. 1985-1990-yillarda Vladimir Putin GDRda ishlagan. U Drezdendagi hududiy razvedka punktida xizmat qilgan. Ish stajidan kelib chiqib, podpolkovnik unvoni va bo‘lim boshlig‘ining katta yordamchisi lavozimlariga ko‘tarildi. 1989-yilda esa "GDR milliy xalq armiyasi oldidagi ajoyib xizmatlari uchun" bronza medali bilan taqdirlangan. Germaniyadan Leningradga qaytgach, Vladimir Putin 1990-yildan beri Leningrad davlat universiteti rektorining xalqaro aloqalar bo'yicha yordamchisi bo'lib ishlagan. Tez orada u Leningrad shahar kengashi raisining maslahatchisi bo'ldi. 1991 yilning iyun oyidan boshlab Putin Sankt-Peterburg meriyasining tashqi aloqalar qo'mitasi raisi va bir vaqtning o'zida 1994-yildan - Sankt-Peterburg hukumati raisining birinchi o'rinbosari sifatida ishlay boshladi. 1996-yilda Vladimir Putin oilasi bilan Moskvaga ko'chib o'tdi, chunki unga Rossiya Federatsiyasi Prezidentining ijrochi direktori o'rinbosari lavozimini taklif qilishdi. “Men Moskvani sevmasdim deb ayta olmayman. Men Piterni ko'proq sevardim. Ammo Moskva, shubhasiz, Yevropa shahri”, - deb eslaydi Putin. Uning karerasi tez rivojlandi. 1997-yil mart oyida Putin Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Administratsiyasi rahbarining o'rinbosari, Rossiya Federatsiyasi Prezidentining Bosh nazorat boshqarmasi boshlig'i bo'ldi. Ish og‘irligiga qaramay, 1997-yilda Sankt-Peterburg davlat konchilik institutida iqtisod fanlari nomzodi dissertatsiyasini himoya qildi. 1998-yil may oyida Putin allaqachon Rossiya Federatsiyasi Prezidenti ma'muriyati rahbarining birinchi o'rinbosari edi, 1998-yil iyul oyida u Rossiya Federatsiyasi Federal xavfsizlik xizmati direktori etib tayinlandi, bir vaqtning o'zida – 1999-yil martidan - Xavfsizlik kotibi bo’ldi. 1999-yil avgust oyida Vladimir Putin Rossiya Federatsiyasining Bosh vaziri bo'ldi²⁷. Bu lavozimni unga Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Boris Yeltsin taklif qilgan. Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putin 2000-yil 26-martda Rossiya Federatsiyasi Prezidenti etib saylangan. 2000-yil 7-mayda u lavozimga kirishdi.
Putinni mamlakat prezidenti vazifasini bajaruvchi lavozimga tayinlashdan oldin bo'lajak prezidentning ham, bo'lajak saylovlarda parlament ko'pchilikning reytingini qo'lga kiritishga qaratilgan juda qiyin saylov kampaniyasi bo'ldi. 1999-2000 yillarda Rossiyaning ikkinchi prezidenti saylovoldi kampaniyasining xususiyatlari ushbu saylov kampaniyasida asosiy e'tibor Chechenistondagi urush, terrorizmga qarshi kurash va mamlakatda tartibni tiklashga qaratildi. Bosh qahramon sifatida FSB boshlig'i V.V.Putin tanlangan. 1999-yil avgust oyida bosh vazir etib tayinlangan Putin o'sha kunlarda bosh vazirning vakolatlaridan mustaqil siyosiy karerada muvaffaqiyatga erishish uchun faol foydalangan. 1999-yil may oyida ishdan bo'shatilgan Bosh vazir Primakov Lujkov bilan siyosiy partiyani boshqargan, bu dekabrdagi saylovlar arafasida hukmron elita uchun haqiqiy tahdidga aylangan. Prezident B.Yelsinning mashhurligi yo'qolishi fonida hukumat raisi arbobining siyosiy ahamiyati keskin oshdi²⁸. Yangi Rossiyaning ijobiy qiyofasini ochishga qaratilgan keyingi harakatlar terrorizm va Chechenistondagi urush tahdidlarini bartaraf etish bilan bog'liq edi. Butun mamlakat bo'ylab chechen terrorizmiga qarshi kurash boshlandi va Chechenistonning o'zida harbiy amaliyotlar boshlandi, muvaffaqiyatlarini rasmiylar tomonidan nazorat qilinadigan ommaviy axborot vositalari orqali g'alaba deb talqin qilish mumkin edi. 1999-yilda lavozimini muddatidan oldin tark etgan Rossiyaning birinchi Prezidenti Boris Yelsin yosh Putinga iqtisodiyoti nuragan, bir qismida urush boshlangan va hatto poytaxtida ham teraktlar sodir bo‘layotgan Rossiyani qoldirdi. Putin Rossiya Prezidenti vazifasini bajaruvchiga aylanganida mamlakatning shundoqqina biqinada, aniqrog‘i Chechenistonda urush bo‘layotgan edi. Bu tarixda Ikkinchi Checheniston urushi nomi bilan qolgan. Urush boshlanishiga esa harbiy terrorchilarning Checheniston hududidan qo‘shni Dog‘istonga bostirib kirgani sabab bo‘lgan. Terrorchilar u yerda Dog‘iston Islom Respublikasini ham tuzishga ulgurgan edi. Putin harbiy harakatlar avjida bo‘lgan Dog‘istonga 1999-yilning avgust oyida tashrif buyurdi. U bilan birga hozirda Rossiya Milliy gvardiya federal xizmatining direktori Viktor Zolotov, mamlakat Mudofaa vaziri Sergey Shoygu ham kelgan va butun safar chog‘ida Putinni qo‘riqlab, unga hamrohlik qilgan. Putin yig‘ilgan mahalliy aholi va harbiylar orasida nutq so‘zlab, Dog‘istonni Rossiya shunday og‘ir ahvolda tashlab qo‘ymasligini ma’lum qildi. Terroristlarga qarshi jangda faollik ko‘rsatgan dog‘istolik o‘g‘lonlarning barchasi o‘sha uchrashuvning o‘zidayoq Putin tomonidan medallar bilan taqdirlandi. Bu xatti-harakatlar Putinni o‘rab turgan harbiylar va dog‘istonliklar orasida iliq fikr uyg‘otdi. Putinning maqsadi esa Dog‘iston va Chechenistonni terroristlardan ozod qilish hamda bu ikki respublikani Rossiya tarkibida saqlab qolish edi va yakunda shunday ham bo‘ldi. Asosiy harbiy harakatlar 2000-yilning bahoriga kelib ancha tinchidi. Yelsin davrida o‘rnatilgan “Terroristlarga qarshi kurash operatsiyasi” rejimi ham keyinroq bekor qilindi.
Yangi rus siyosatchisi Vladimir Putin boshidanoq davlat manfaatlari uchun murosasiz kurashchi, mamlakatni himoya qilishga qodir timsol sifatida qabul qilina boshladi. Agar 2000-yilda xalqning xohish-irodasi asosida Putin davri rasman boshlangan bo‘lsa, Putinning amaldagi prezidentligi biroz oldinroq boshlangan. Birinchisini farmon bilan boshlangan deb hisoblash mumkin. V. Putin juda katta hajmdagi hokimiyatni jamladi va zamonaviy Rossiyaning xususiyatlarini shakllantira boshladi. Xalq qo‘llab-quvvatlashi prezident hokimiyatining muvaffaqiyati kalitidir. Mamlakatning ikkinchi prezidenti hukmronligining ko‘plab xususiyatlari 1999-yildan, ya’ni mamlakat tarixiy chorrahaga yaqinlashib, haqiqatan ham tanazzul, to‘liq anarxiya va to‘qnashuv yoqasida turgan paytda namoyon bo‘ldi. 2000-yilda yangi prezident tomonidan oligarxlarga qarshi kurash olib borilgan kurs kelajakda ham davom ettirildi. Katta oligarxlarni siyosatdan chetlashtirish va ularni mavjud hukumatga muxolifat harakatlarini qo'llab-quvvatlash imkoniyatidan mahrum qilish Rossiyaning ikkinchi prezidentining bunday uzoq davom etgan hukmronligi muvaffaqiyatining muhim kafolati bo'ldi. Oligarxlar birin-ketin o'z ta'sirini yo'qotib, yangi prezidentning hokimiyati kuchayishda davom etdi.
Vladimir Putin Prezidentlikkacha bo’lgan masofada uzoq va mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. U shu tariqa siyosat maydoniga kirib keldi. 2000-yil 26-martdagi saylovlarda Vladimir Putin ko’p ovoz olib, Prezidentlikka saylandi. Hukumat boshlig’i qilib M.Kasyanov tayinlandi. To’plangan tajriba asosida mamlakatning ijyimoiy-iqtisodiy, huquqiy va siyosiy sohalarini rivojlantirish davlat Dasturi ishlab chiqildi. Siyosiy sohada hokimiyatni mustahkamlash ko’zda tutilgandi. Rossiya hududi 7ta federal okrugga bo’lindi. Okruglarda Prezident vakilligi institutlari barpo qilindi. Tadbirkorlik faoliyatiga yordam sifatida soliq miqdori kamaytirildi. Soliq miqdori 13% belgilanib, bu dunyodagi eng kam soliq ko’rsatkichi edi. Mamlakat ishlab chiqarish sanoatini qo’llab-quvvatlsh maqsadida bojxona siyosati ham o’zgartirildi. Amaldagi ba’zi bir omillar Rossiya uchun salbiy ta’sir ko’rsatayotgan edi. Jumladan, 2001-yilda xalqaro miqyosda neft va gaz narxi tushib ketdi²⁹. Tashqi qarz (170mlrd dollar) ham Rossiya iqtisodiyotiga qo’shimcha “yuk” edi. Shuningdek bir qator davlatlar Rossiyadan qarzdor edi(150 mlrd dollar). Ularning nochor iqtisodiy ahvoli tufayli qarz undirish iloji yo’q edi. Shunga qaramasdan, Rossiya iqtisodi 2001 – 2002 yillarda yaxshi ko’rsatkichlarga erishdi. Ishsizlik kamayib, ishlab chiqarish ko’rsatkichi oshdi. Islohotlarning oxirida Rossiyada iqtisodiyotning yangi tizimi yaratildi. Bunda asosiy ulush davlat sektoriga emas, balki tadbirkorlar rahbarlik qilganmoliyaviy ishlab chiqarish guruhlariga tegishli edi. Hukumat harbiy buyurtmalarni stabilashtirishga erishdi. Yuqori texnologiyalar uchun mablag’lar ajratildi, byudjet sohasi xodimlarining ahvoli yaxshilana bordi. Jamoat fikrini o’rganish natijalariga ko’ra, Prezident va hukumat siyosati aholi tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Davlat dumasida islohotlar tarafdorlarining ko’pchiligi ishtirokida bo’lgan Putinning g’alabasi tub o’zgarishlarni davom ettirishga qulay sharoit yaratdi. U tomonidan liberal islohotlarni chuqurlashtirish dasturi belgilab berildi. Bu dasturni amalga oshirish uchun federal hukumat organlari kuchaytirildi va Federatsiya Soveti tarkibi o’zgardi, federatsiya subyektlarining qonunlari Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi va qonunlariga moslashtirildi. Bozor iqtisodining eski tuzumi, inflatsiya, Chechenistondagi qonli urush va shu kabilar jamiyaning jipslashuvini qiyinlashtirdi. Qiyinchiliklarga qaramasdan, liberal bozor islohotlari va yangi Konstitutsiya tufayli Rossiya Federatsiyasi jahon hamjamiyatida liberal yo’nalishdagi mamlakatlar sirasiga kirib oldi. 2000-yillar boshidagi Rossiya bundan 10yil oldingi Rossiya emas. Agar XX asrning oxirida kommunistlar, demokatlar hamda liberal-demokratlar mamlakatda katta kuch hisoblangan bo’lsa, endi ular o’z mavqelarini yo’qotgan edilar. Davlat tizimining barcha bo’g’inlarida “Yagona Rossiya” ning o’rni mustahkamlandi. U vaqtdagi Duma, asosan, bitta siyosiy partiya vakillaridan yoki shu partiya dasturiga xayrixoh deputatlardan uyushgan Parlament hisoblanadi. Yangi tizimda hukumat bilan Parlament til topishib ishladi. 2004-yilning mart oyida Rossiyada Prezident saylovi bolib o’tdi. Vladimir Putin yana Rossiya Prezidentligiga saylandi. Mana shu Prezident saylovi ham Rossiyadagi siyosiy kuchlarning bir fikrga kelishib ishlayotganini bildiradi.
Agar 2001-yili mamlakat aholisining 30%i kambag’al darajasida yashagan bo’lsa, 2004-yilga kelib bu ko’rsarkich 18%ga tushdi. Chet el investitsiyalarini jalb qilish yildan yilga o’sdi. Agar 2002-yil 4 mlrd, 2003-yil 6 mlrd, 2004-yili 10 mlrd AQSH dollarini tashkil qilgan bo’lsa, 2007-yilga kelib 80 mlrd dollardan oshib ketdi. Qishloq xo’jaligiga keying ikki yilda kiritilgan sarmoya 3 barobar oshdi. Shuning natijasida 2007-yili mamlakatda bug’doydan eng yuqori hosil olindi, aholining real daromadi 10%ga oshdi³⁰. Vladimir Putin mamlakatni mana shunday qiyin ahvoldan olib chiqa oldi. U o’zining ilmi, tajribasi va siyosati orqali Rossiyani qiyin vaziyatdan olib chiqdi.